Ikki yighin harpisida Uyghur élida yene “Qattiq zerbe bérish” herikiti orunlashturuldi

Muxbirimiz erkin
2014.01.08
motsiklit-uyghur-qoralliq-saqchi.jpg Bir Uyghurning kocha charlawatqan qoralliq saqchilarning yénidin ötüp kétiwatqan körünüshi. 2010-Yili 3-iyul, ürümchi.
AFP

Xitay amanliq da'iriliri seyshenbe küni korla shehirining baghrash soda baziri, lengger yoli, chilanbagh kochisi qatarliq Uyghurlar topliship yashaydighan yerlerde axturush élip bérip, az dégende 15 Uyghurni tutqun qilghan.

D u q bayanatchisi dilshat rishitning bildürüshiche, korlida élip bérilghan tazilash xitay da'irilirining chaghan bayrimi, 2-ayda chaqirilidighan xelq qurultiyi we siyasiy kéngesh memliketlik yighini harpisidiki “Qattiq zerbe bérish” orunlashturushi bilen munasiwetlik.

Bu qétimqi heriketni korla sheherlik j x idarisi, ittipaq yoli saqchixanisi qatarliq her qaysi amanliq ponkitliri, dölet amanliq qoghdash etriti qatarliq organlar birliship élip barghan. Dilshat rishit, xitay amanliq xadimlirining baghrash soda bazirida 3 kishini, chilanbagh kochisida 11kishini, “Jenubiy shinjang chong baziri” da, atalmish ghelite kiyimlik 4 Uyghur ayalni tutqun qilghanliqini bildürdi.

Dilshat rishitning ilgiri sürüshiche, baghrash soda baziridiki 3 kishi qanunsiz diniy neshr buyumlirini saqlash bilen eyiblinip tutqun qilin'ghan. Chilanbaghdiki 11 kishini “Qanunsiz yighilish” bilen eyiblep, dölet amanliq qoghdash etriti tutqun qilghan. Shimaliy ittipaq yoli we “Jenubiy shinjang chong baziri” da tutqun qilin'ghan 4 ayal “Terbiyini qobul qilmidi” dep eyiblen'gen.

Xitay hökümiti Uyghur élide saqalliq erlerning, jilbapliq ayallarning hökümet organlirigha, ammiwi sorunlargha kirishini cheklepla qalmay, ularning soda baziri, mektep we doxturxanilargha kirishini, ammisi qatnash eslihelirige chüshüshini cheklep kelgen.

Bu qétim tutqun qilin'ghanlarning ichide yene, saqchilar bilen hemkarlishishni ret qilghanliqi seweblik “Jama'et xizmitige tosqunluq qilish” bilen eyiblinip tutqun qilin'ghanlar bar. Dilshat rishit, tutqun qilin'ghan bu kishilerning nöwettiki ehwali mejhul ikenlikini bildürdi.

Xitay hökümiti ötken yili tyen'enmén meydanigha qilin'ghan hujum, maralbéshining sériqbuya, qeshqer toqquzaqning saybagh yézisida yüz bergen weqelerni, buningdin awwal xoten, qaghiliq, lükchün qatarliq yerlerde yüz bergen toqunushlarni “Térrorluq” dep élan qilip, Uyghurlarni kontrol qilishni dawamliq kücheytken.

Biraq, xitay bu weqelerni “Térrorluq” dep élan qilghan bolghan bolsimu, gherb elliri we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri bu weqelerning térrorluq ikenliki “ Gumanliq” dep körsetken idi.

Amérika hökümiti yéqinda bu toqunushlarni térrorluq, dep atashni ret qilip, xitayni Uyghurlarning hoquqigha hörmet qilishqa, ulargha qaritilghan kemsitish we chetke qéqishni toxtitishqa chaqirghan idi.

Dilshat rishitning ashkarilishiche, da'iriler yuqiriqi rayonlarda kochida kétiwatqan “Gumanliq” Uyghurlarni axturup, qol téléfonlirini tekshürgen. Ular yene, téléfon dukanlirini, téléfon mikro saqlighuchi sétish orunlirini axturup, bir türküm diniy mezmunlar qachilan'ghan téléfon mikro saqlighuchilirini, ün buyumlirini musadire qilghan.

Biraq, korla ittipaq yoli saqchi ponkiti seyshenbe küni baghrash baziri qatarliq jaylarda Uyghurlarni axturush herikiti élip bérilip, on nechche kishining tutqun qilin'ghanliqi heqqidiki xewerning rast -yalghanliqini ispatlashni ret qildi. Saqchi ponkitining ismi namelum bir xitay xadimi, buning mexpiyetlik ikenlikini bildürdi.

U mundaq dédi: erkin asiya radi'osimu? bizning saqchi ponkitimiz bundaq tazilash herikiti élip barmidi. 20 Kishinimu qolgha élip baqmidi. Eger yerlik axbaratlar buni xewer qilghan bolsa, siz ulardin sorang. Biz qachan tazilash élip barimiz, qachan adem tutimiz, bu ishlar manga nahayiti ayan. Siz bu ishni bizdin éniqlaymen dep aware bolmang. Bilgingiz bolsa axbarattin sorisingizla boldighu! men jawab bérishke sizning salahiyitingizni bilmisem. Bizning j x orginining bezi ishlirini sizge ashkarilisam bolmaydu. Bu ishlarni ashkarilashqa bolmaydu. Eger bilimen désingiz bizning saqchi ponkitigha kéling. Téléfonda jawab bérilmeydu. Bu mexpiyetlikke chétilidighan mesile. Men sizge shuni dep qoyay, men téléfonda sizge héchqandaq nerse, dep bérelmeymen. Chünki sizning heqiqiy salahiyitingiz manga namelum. Burunmu siler bizge téléfon qilghan. Bizning rehberlik silerning ziyaritinglarni qobul qilmasliqqa buyrudi.

Bu saqchi yene, jilbapliq 4 ayalning terbiye bérilgen bolsimu, qobul qilmighanliqi seweblik tutqun qilin'ghanliqini ret qilip, biz bashqilarning diniy étiqadigha hörmet qilimiz, dédi. Biraq, néme üchün ayallarning jilbap kiyishi, erkeklerning saqal qoyushigha yol qoyulmaydighanliqi heqqidiki so'alimizgha jawab bermidi.

U: biz jilbapliq ayallarning kiyimini séliwétishni telep qilishtek bundaq ishni qilmiduq. Biz ularning diniy kiyimini séliwétishni telep qilmaymiz. Her bir milletler din'gha étiqad qilish erkinliki bar. Kishilerni mejburlaydighan ishni qilmaymiz. Bundaq ish yüz bérip baqmidi. 20 Ademni qolgha élish, diniy kiyimni séliwétishke mejburlashtek bundaq ishlar mewjut emes. Bunchilik köp ademnimu qolgha élip baqmiduq. Bizning qarshi turidighinimiz qanunsiz diniy heriket. Biraq bu barliq dinlargha qarshi turush dégenlik emes, dep körsetti.

Lékin u, xitay hökümitining emeliyettiki siyasitide erkeklerning saqal qoyushigha, ayallarning jilbap kiyishige yol qoyulmaydu? buni qandaq chüshendürisiz, dégen so'alimizgha bolsa, men sizning salahiyitingizni gumanliq, dep qaraymen. Siz her qandaq ehwalni igilimekchi bolsingiz saqchi ponkitigha kéling, dep téléfonni qoyuwetti.

Dilshat rishit,2014 ‏-yili kirgen bolsimu, biraq sherqiy türkistan weziyitidiki jiddiylik yumshimighanliqimni bildürüp, xitay da'irilirining Uyghurlargha dawamliq we nishanliq zerbe bériwatqanliqini, da'irilerning chaghan bayrimi, ikki yighin munasiwiti bilen her qaysi sheherlerde amanliq küchlirini köpeytip, Uyghurlarni kontrol qiliwatqanliqini, bolupmu yaqa-yurtluq Uyghurlarni chetke qéqiwatqanliqi, bezi rayonlarda saqchilargha körsetküch chüshürüp bériliwatqanliqini bildürdi.

U bu xil tedbirlerning rayonda jiddiylikning kücheytiwatqanliqini agahlandurup, rayondiki muqimsizliqqa xitay da'irilirining mes'ul ikenlikini bildürdi.

Yéqinda xitay kompartiyisi merkizi komitét siyasiy byurosi mexsus “Shinjang weziyiti” heqqide yighin chaqirip, “Shinjang xizmet doklati” ni anglighan. “Birleshme etigenlik géziti” ning ashkarilishiche, yighinda xitay dölet re'isi yéngi weziyet astidiki shinjang xizmitini qandaq ishlesh heqqide “Zor istratégiyilik orunlashturush” élip barghan.

Xitay axbaratlirida, bu yighinning konkrét qaysi küni échilghanliqi ashkarilanmighan bolsimu, biraq bu qétimqi istratégiyilik orunlashturush “Nöwettiki we kelgüsidiki shinjang xizmitige zor we chongqur tesir körsitidighanliqi” ni ilgiri sürgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.