Amérika-xitay munasiwetliri heqqide mulahize

Muxbirimiz irade
2014.10.15
xongkong-namayish-reshatka.jpg Saqchilirining namayish jeryanida oqughuchilar teripidin kochilargha tosup qoyulghan réshatka we tosuqlarni échiwatqan körünüshi. 2014-Yili 14-öktebir, xongkong.
AFP

Xitay hökümitining xongkongdiki aliy mektep oqughuchilirining démokratiye heriketlirige tutqan pozitsiyisi, shübhisizki, shi jinpingning siyasiy islahatini kütüwatqanlarni qattiq ümidsizlendürdi.

Közetküchiler, amérikiliq bir qisim siyasetchiler ilgiri sürüp kelgen, eger xitay iqtisadiy jehettin tereqqiy qilsa uning siyasiy tüzülmisimu erkinlishidu, deydighan köz qarashning pütünley meghlup bolghanliqini bildürmekte.

Közetküchiler mulahiziliride, amérika prézidénti barak obamani bu yil 11-ayda xitayni resmiy ziyaret qilishtin awwal, xitaygha qaratqan siyasitini qayta közdin köchürüp chiqip, yéngiche siyaset tépip chiqishqa chaqirghan.

Amérika we xitaydin ibaret ikki dölet, amérika sabiq prézidénti jimmiy katér mezgilide yeni 1979-yili diplomatik munasiwetlirini normallashturghandin buyan aridin 35 yil ötti. Bu 35 yil mabeynide her ikkila dölet amérika-xitay hemkarliqining dunya tinchliqi üchün muhim ehmiyetke ige ikenlikini, ikki döletning munasiwetlirini choqum üzlüksiz tereqqiy qilduridighanliqini tekitlidi. Biraq, bu sözler qanchilik ré'alliqqa aylandi? ikki dölet munasiwetlirining tereqqiyati qaysi basquchta? nurghun közetküchiler amérika-xitay munasiwetlirining 35 yil ilgirikidin köp perqliq emeslikini, amérikining xitayni tereqqiy qildurush arqiliq démokratiyileshtürüsh siyasitining eksiche netije bergenlikini, amérikining emdi “Shérin chüsh” tin oyghinidighan waqti kelgenlikini mulahize qilishmaqta.

Amérikiliq akadémik, tonulghan xitay ishliri tetqiqatchisi orwil shél “Nyuyork kitabliri” zhurnilida “Xitayning qayturma zerbisi” mawzuluq maqale élan qilip, amérika-xitay munasiwetlirining 35 yilliq musapisige baha bérip chiqqan. Orwil shél 1979-yili tunji qétim jimmiy katér we déng shyawping uchriship munasiwetlerni normallashturghandin buyan, bu normallishishning ikki terep munasiwetliride qismen özgirishlerni hasil qilghan bolsimu, emma xitayning léninche bir partiye tüzümini özgertelmigenlikini bildürgen. U nurghun kishilerning xitayning ishiki ochuqla bolsa, iqtisadni échiwétish arqiliq, akadémiklarni öz-ara ewetish arqiliq we amérikining keng qorsaqliqi bilen, xitay hamini bir küni démokratiyelishidu, dep qarighanliqi, gerche bu xil idiye bérlin témining örülüshi we sowét ittipaqining yimirilishi üchün ishqa yarighan bolsimu, emma xitaygha kelgende buning oylighandek bolmighanliqini bildürgen. U mulahiziside mundaq dégen:
-Shi jinping hakimiyetke kelgendin buyan, xitay hökümiti dunyagha töwendikidek signalni berdi-“Xitay gherbning döletni démokratiye arqiliq idare qilish formulisining herqandiqini esla qobul qilmaydu. Amérikiliqlar xitaygha saylam, kishilik hoquq we démokratiye élip kélish xam xiyalidin waz kechsun. Bizning bolushimiz mushu. Özgirishni xalimaymiz”. Shi jinping 2013-yili amérikining kaliforniye shtatigha qilghan ziyariti jeryanidimu oxshash menidiki sözni ipade qildi. Yeni u sözide, ikki qudretlik döletning yéngiche munasiwet qurup chiqishi kéreklikini, her ikki döletning bir-birini qandaq bolsa shu péti qobul qilishi kéreklikini tekitlidi.

Aptor orwél shélning maqaliside bayan qilishiche, amérikining sabiq prézidénti jimmiy katér amérika-xitay diplomatik munasiwetlirining normallashqanliqining 35 yilliqini xatirilesh üchün xitayda orunlashturulghan bir qatar xatirilesh pa'aliyetlirige qatnishish üchün teklip qilin'ghan. Aptormu amérika-xitay ikki dölet munasiwetlirini yaxshilash, ikki dölet arisidiki gumanni yoqitish üchün xizmet qilghan jimmiy kartirgha oxshash bir kishi bilen béyjing ziyaritige bérishning muhimliqini oylap, jimmiy katér bilen bille béjinggha barghan. Biraq u, bu qétimliq ziyaritide özining amérika-xitay munasiwetliride yéqinlishish emes, belki téximu ilgiriligen bir bölünüshni körgenlikini bayan qilghan. Aptor orwél shél jimmiy kartirgha oxshash 35 yil ilgiri amérika dölet mejliside qattiq qarshiliqqa uchrishigha we hetta teywenni sétiwétish bilen eyiblen'ginige qarimay, xitay bilen diplomatiye ornatqan bir sabiq prézidéntning 35 yildin kéyin béyjingda bolushi, ikki dölet munasiwetlirining tereqqiyatigha baha bérish we uning öz köz qarashlirini ipadilishi üchün muhim bir purset dep oylighan biraq, perez qilin'ghanning eksiche, birinchi küni xelq uniwérsitétida orunlashturulghan pa'aliyette xitaydiki eng “Bixeter” téma bolghan iqtisad toghrisidila söz échilghan. Jimmiy katér üchün mexsus bir yighinmu uyushturulmighan. Iqtisad heqqidiki yighinda sabiq b d t iqtisad emeldari we bir argéntinaliq iqtisadshunasliq kéyinla jimmiy kartérgha nahayiti qisqa söz waqti bérilgen.

Kéyinki künlerge orunlashturulghan programmilar jimmiy katér bashchiliqidiki hey'etkimu xewer qilinmay turupla béyjingdin bashqa sheherlerge yötkiwétilgen. Xelq sariyigha orunlashturulghan kechlik ziyapetmu nahayiti addiy orunlashturulghan. Aptor orwél shél xitay dölet re'isi shi jinping yaki bash ministir li kéchyang héchqaysisining jimmiy katér bilen körüshmigenlikini intayin ghelite, hés qilghan. Uning üstige shu küni xelq sariyida kechlik ziyapette shi jinping yan saraylarda bashqa méhmanlargha bérilgen ziyapetlerde toxtap ötken. Biraq u, jimmiy kartérgha bérilgen ziyapetke kirmigen. Aptor orwél shél maqalisi dawamida amérika-xitay munasiwetlirige töhpe qoshqan sabiq prézidéntqa qilin'ghan bundaq kemsitish xaraktéridiki mu'amilining xuddi xitay hökümiti teripidin amérikigha “Hazir peqet gherbla bay emes, xitay yéqinda amérikidinmu ötüp kétidu, emdi ishlar xitayning déginidek bolidu” dégenni bildürüp qoyush üchün qesten orunlashturulghandek körünidighanliqini, bu ziyaretning kishilerge peqet ikki dölet héchqachan heqiqiy munasiwet ornitalmaydu, dégen signalni bergenlikini bayan qilghan. U xitay kompartiyisining xitay tarixini bayan qilghanda, xitayning ilgiri dawamliq tashqi küchler teripidin ékspilatatsiye qilin'ghanliqi, ézilgenliki hemde kemsitilgenlikini tekitleydighanliqi, lékin shu minutlarda xitayning mu'amilisidin özining shu künki ziyapettin baldurraq ayrilip öyge qaytqusi kelgenlikini bayan qilghan. Aptor sözide, hazir xitay hökümet emeldarliri we herbiy emeldarlar xitayning béyip, qudretlik dölet bolghanliqidin qattiq pexirlinidu. Ular hazir yaponiyege, wiyétnamgha qorqmay ökte qopalaydighan, hetta amérikiliq tonulghan kishilernimu qorqmay kemsitidighan halgha keldi. Ular buning herqandaq selbiy we hetta xeterlik aqiwitini oylapmu qoyidighandek emes, dep bayan qilghan. U xitay milletchilirining bundaq pursetni uzun yillardin béri kütüwatqanliqini, shunga ularning hazir özlirige kelgen bu tarixi pursettin qattiq paydilinip milletchilik qilip, herqandaq tashqi bésimgha perwa qilmaywatqanliqini bayan qilghan we yene mundaq dégen:
-Xitay özide shekillen'gen bundaq temenna, qattiqliq we bundaq zomigerche milletchiliki arqiliq emeliyette özige qarshiliq peyda qilmaqta. Hazir “Xitayning heqiqiy shériki barmu?” deydighan so'al peyda boldi. Xitayning herikiti uning niyitige nisbeten qattiq guman peyda qildi. Bolupmu xitay bilen yéqin munasiwet ornitish üchün xizmet qilip kelgenlerni oylandurup qoydi. Ular hazir xitay bilen hemkarlishimen déyish exmeqliq emesmu, dep soraydighan bolup qaldi... Eslide jimiy kartérning xitaygha qilghan ziyariti xitay üchün özining hemkarlishish niyitining semimiylikini namayan qilishi üchün intayin yaxshi bir purset idi. Biraq, xitay uning ornigha qayta-qayta shundaq bir signalni bérishke tirishti, yeni “Hazirdin bashlap, bizning déginimiz hésab. Eger biz bilen munasiwet ornitimen deydikensen, bizning déginimizge könisen. Bolmisa séning shérketliringni cheklep qoyimen, resmiy ziyaretke kelgen emeldarliringni nezerge ilmaymen, erkin pikir qilidighan zhurnalist we akadémikliringge wiza bermeymen, démokratiye chüshi körüwatqanlarning edibini bérimen, chünki men héchkimning xitaydek bu chong bazardin waz kéchelmeydighanliqini bilimen, shunga emdi oyunni men bashqurimen” démekchi boldi.

U, bundaq bolushidiki seweblerni bayan qilghanda, xitayning yumshaq qulaq bolush, öz-ara hemkarlishishni ajizliqning ipadisi dep qaraydighan en'enisiningmu barliqini ipadilesh bilen birge, amérika aqsaray we tashqi ishlar ministirliqida xitayni heqiqiy chüshinidighan kishilerning azliqi we shundaqla amérikining dunyadiki bashqa nurghun muhim mesililer sewebidin diqqitini xitaygha pütünley qaritip bolalmaywatqanliqinimu buning sewebliri arisida körsetken. U xitayning özige xas léninche kapitalizmning we özige bolghan ishenchisining dawamliq xitayni chüshenmeydighan amérikiliq siyasetchiler we yawropa döletlirining qararsiz bashliqliri chiqarghan qararlar netijiside shekillen'genlikini, ularning xitayni bay qilish arqiliq uni démokratiyileshtürüsh xam xiyalining pütünley xataliqini bayan qilghan. U hazir xitayning pozitsiyisining xuddi wiladimir putin'gha oxshashla “Xalighinimni qilimen, érishmekchi bolghan nersige érishish üchün wasite tallap olturmaymen” deydighan derijige yetkenlikini bayan qilghan.

Aptor maqalisining axirida, gepni qisqiche qilip éytqanda, emdi barak obama hökümitining xitaydin ibaret bu ré'alliqni qobul qilip, xitay bilen munasiwet ornitishta emdi yéngi bir formula tépip chiqishi kéreklikini, amérika qatarliq gherb démokratik döletliri xitaydin ibaret bu küchni shu péti qobul qilamdu yaki qilmamdu, dégen mesile üstide oylinishi kéreklikini bildürgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.