Alim sabit damollamning "eqa'id jewheri"namliq esiri heqqide


2007.08.08

Sabit damollam 1933- yili Uyghur élining qeshqer wilayitide sherqiy türkistan islam jumhuriyitini qurup chiqip, shu hökümetning bash ministiri bolghan we kéyinche zalim shing shiseyning türmiside shéhid qilin'ghan meshhur inqilabchi alim idi. Sabit damollam xotende muhemmed emin bughra bilen inqilab bashlashtin bir yil burun hej sepirige chiqish munasiwiti bilen hindistan, se'udi erebistani, türkiye, misir qatarliq jaylarda ziyarette bolghan we shu ziyariti esnasida yéngi ereb dunyasidin "selefiye"eqidisini qobul qilip, öz xelqige xurapatlardin xaliy bolghan sap islam eqidilirini bildürüsh niyiti bilen "eqa'id jewheriye" namliq esirini yazghan we eyni waqitta bu eser Uyghur élining pütün rayon, sheher we qishlaqliridiki medrisiliride derslik qilip oqutulghan iken.

"Eqa'id jewheriye"namliq eser toghrisida

Sabit damollamning "eqa'id jewheriye"namliq esiri islam eqidisini nahayiti ixcham halda so'al - jawab sheklide sherhiligen bolup, medrise körgen yaki körmigen xet oqushni bilidighan her qandaq adem asanla chüshinip biliwalidighan, sap Uyghurche kitabtur.

Mezkur kitab 53 so'al - jawab bilen axirlashqan bolup, bu 53 so'al - jawab ichide islam dinining eqide mesililiri nahayiti chüshinishlik we intayin ongay shekilde sherhilen'gendin tashqiri, namaz, roza, zakat, hej we bashqimu zörür bolghan ibadet we mu'amile mesililirimu ixcham halda sherhilen'gen.

"Eqa'id jewheriye"namliq bu shanliq eser 1932- yili hindistan paytexti yéngi déhli shehiride xoten yürüngqashliq abdusemijan isimlik bir sodigerning xirajiti bilen tunji qétim neshr qilin'ghan. 1982- Yili se'udi erebistanida yerliship qalghan xoten chiriliq ibrahim abdulla hajim bilen xoten qaraqashliq eli rozi hajimlarning iqtisadi yardimi bilen ikkinchi qétim neshr qilin'ghan. Yene shu yili mekke mukerreme shehiridiki " dunya islam ittipaqi" teripidin üchinchi qétim neshr qilin'ghan.

Alimlarning damollam we uning eserliri heqqide éytqanliri

Merhum alim muhemmed emin islami sabit damollamning "eqa'id jewheriye"namliq esirini ikkinchi qétimliq neshrige teyyarlashta mundaq dep yazghan: " sabit damollam "eqa'id jewheriye"dégen kitabi arqiliq millitimizni xurapatlardin qutuldurushni meqset qilghan. Sabit damollam ustazi abduqadir damollamning iradisige warisliq qilghan halda, diniy medrisilerni qatmalliqtin, koniliqtin azad qilip, yéngiche oqutush we ögitish yollirini achqan kishidur.

Sabit damollamning yene " ibni malikning elfiyesige sherhi", "shérin kalam", "qur'an kerimning Uyghurche tepsiri ", "islam qanuni" qatarliq eserlirimu bar idi. "Shérin kalam" peyghembirimiz muhemmed eleyhissalamning terjimihalini bayan qilghan eser bolup, sherqiy türkistan teweside eng meshhur eserlerning biridur. Bu eser se'udi erebistanida qayta neshirdin chiqqan. Emma "qur'an kerimning tepsiri" bilen " islam qanuni"dégen ikki esiri damollamning ürümchide türmidiki waqtida yézilghan bolup, téxi neshr qilinmighan.

Damollam ürümchide türmide shéhid qilin'ghandin kéyin, shing shisey hakimiyiti yéqilip, damollamning oghli abdulla ilidin ürümchige kélip türmidin bu ikki qimmetlik eserni élip ketkenliki sözlinidu. Emma bu ikki qimmetlik eserning hazir nede we kimning qolida ikenliki melum emes.

Muhemmed qasim hajim sabit damollamning "ibni malikning elfiyesige sherhi"namliq ereb grammatikisini Uyghurche sherhiligen meshhur esiri toghruluq toxtilip mundaq didi:" sabit damollam özining inqilabi herikitidin tashqiri millitimizning islam dinini toghra chüshinishi üchün eng zörür bolghan ereb tilini öginishte asas bolsun üchün ereb grammatikisini birming béyt shé'ir bilen bayan qilghan . "Ibni malikning elfiyesi"namliq eserni pütün sherhlep chiqqan we uni hindistanda basturup ekelgen idi."

Sabit damollamning ésil exlaqi

Muhemmed emin islamiy sabit damollam toghruluq toxtilip mundaq dep yazidu:" sabit damollam ereb, paris we türk edebiyatining sherqiy türkistandiki eng katta wekilliridin biri idi. Damollam qisqa waqit ichide qeshqer teweside nurghun balilarni alim qilip yétishtürgen kishidur.

Damollamning qelem we nutuq qabiliyiti alahide üstün bolup, uning bilen bir qétim uchrashqan alimlar hemishe uni maxtaytti. Qahire uniwérsitétining ustazliridin tahir hemze ependi sabit damollam bilen misirda körüshken waqtidiki eslimisini sözlep mundaq dégen:" men uzun yilliq ilmiy hayatimda türkistanliq köpligen ölima we edibler bilen uchrashtim. Emma sabit damollamdek menilik we edebiy söz qilidighan, yiraqni köridighan, hoshyar bir kishini uchratqinim yoq." (Ömerjan)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.