Türkiye obzorchisi közxan : “Medeniyitimiz tughulghan jay - ulugh türkistan”
2014.10.24
2009 - Yilidiki 5 - iyul ürümchi weqesidin kéyin, türkiye axbarat wasitiliride Uyghurlar toghrisida xewer we maqalilerge köplep orun bérilishke bashlidi. Yéqinqi waqitlardin buyan türkiye metbu'atlirida arqimu - arqidin bir qisim uchurlar, analizlar we obzorlar élan qilindi.
10 - Ayning 9 - küni türkiyening “Yéngi chagh” gézitide “Medeniyitimiz tughulghan jay - ulugh türkistan”mawzuluq bir obzor élan qilindi. Obzorchi közxan maqaliside barliq türkiy xelqler tarqalghan ottura asiya rayonini “Ulugh türkistan”dep atighan.
Közxan ependi yazghan bu maqalide “Ulugh türkistan”ning, bolupmu sherqiy türkistanning bésiwélinish tarixi we bügünki weziyiti toghrisida qisqiche melumat bérilgen bolup, obzor mundaq bashlinidu:
“12 - Nöwetlik türk dunyasi ijtima'iy penler qurultiyi ötken ayda tataristanning bash shehiri qazanda ötküzüldi. Bu qurultayning échilishi bilen türk dunyasining yéngi kültür paytexti qazan shehiri boldi. Qazan bu ilmiy muhakime yighini munasiwiti bilen türk dunyasining herqaysi jayliridin kelgen 300 ilim adimige sahibxaniliq qildi.”
Obzorchi közxan yazghan ependi obzorda “Ulugh türkistan” zéminining bésiwélinish tarixi toghrisida toxtilip mundaq dep yazidu:
“ Hemmimizge melum bolghinidek, ulugh türkistanning bextsizliki qazan shehirining ruslar teripidin ishghal qilinishi bilen bashlinidu. Qazan 1552 - yili ruslar teripidin bésiwélin'ghan. 1552 - Yili ruslar qazanda zor qirghinchiliq élip barghan. Bu qirghinchiliqta qazanda tirik adem qalmighan iken. Shu kündin bashlap ruslar türkistan'gha qarap yéyilishqa bashlighan. Kéyinki esirlerde ulugh türkistan tamamen ruslarning bashqurushi astigha kirgen we ikkige ayrilghan. Bularning biri gherbiy türkistan, yene biri sherqiy türkistan. Xudagha shükür bügün gherbiy türkistandiki türkiy jumhuriyetler musteqilliqiqe érishti. Sherqiy türkistan téxiche xitayning bashqurushi astida. Bu bexitsizlikni Uyghurlar téxiche yashimaqta, rastinla türk dunyasining eng bextsiz zémini sherqiy türkistan.”
U, xitayning sherqiy türkistanni igiligendin kéyinki siyasiti toghrisida toxtitilip mundaq dep yazidu:
“Xitay sherqiy türkistanni pütün dunya döletlirining közige körsitip turup bésiwélip, xitaylarni jaylashturush siyasiti élip bérip sherqiy türkistan zéminidiki xitay nopusini Uyghurlardin köp haletke ekilip boldi. Bizning medeniyitimiz yézilghan jay sherqiy türkistan. Sherqiy türkistan bizning medeniyitimizning böshüki. Sherqiy türkistan barliq tarixi yéziqlirimiz otturigha chiqqan jay. Bu yerde yashawatqan Uyghur qérindashlirimiz qiyin weziyette turmush köchürüshke mejbur bolmaqta.
Sherqiy türkistanning barliq yer asti we yer üsti bayliqliri xitay teripidin ishlitilmekte. Eng échinishliq bolghini shuki, xitay sherqiy türkistanda köp qétim atom siniqi qilghan. Xitay döliti sherqiy türkistanda élip barghan atom siniqining tesiri bilen u yerde nurghun bowaq méyip tughulghan, u jayda dawalighili bolmaydighan késellikler otturigha chiqqan. Mutexessisler bu atom siniqining selbiy tesirining yene 40 - 50 yil dawamlishidighanliqini ilgiri sürüshmekte. Sabiq sowét ittipaqi atom siniqini qazaqistanning shemey rayonida qilghan idi. Dunyada türkiy milletlerdek atomning tesirige uchrighan bashqa bir millet yoq. 20 - Esirdiki bextsiz türkiy xelqler sherqiy türkistanliqlardur, bu bextsizlik 21 - esirning bashliridimu dawamlashmaqta.”
Obzorchi közxan yazghan ependi, “Yéngi chagh”gézitide élan qilin'ghan obzorida türk dunyasidiki birlik we ittipaqliqini bayan qilip mundaq dep yazidu:
“Bu munasiwet bilen, oqurmenlirimning diqqet étibarini bir mesilige tartmaqchimen. U, zéminning türk zémini ikenlikini ipadilesh üchün ulugh türkistan déyishimiz kérek. Chünki türkistan dégen waqtimizda bügünki ottura asiya türkiy jumhuriyetliri yadimizgha kélidu. Türkiy jumhuriyetlerni gherbiy türkistan dégen waqtimizda yadimizgha sherqiy türkistan kélidu. Biz pütün türkistanni bir pütün dep qaraymiz. Gherbiy we sherqiy türkistanning héchqandiqini unutmaymiz. Türk dunyasining shimalidiki sibiriyediki türkiy xelqlerdin yaqutistan, chuwashistan we qirim qatarliq jaylarnimu unutmaymiz. Türk dunyasida birlik we ittipaqliq berpa qilin'ghanda bu yerlerning ismi qaytidin türkistan bolidu.”