“Xarward siyasiy közitish” zhurnilining maqaliside Uyghur-xitay arisidiki ixtilap analiz qilindi

Muxbirimiz erkin
2017.04.24
harvard -journal “Xarward siyasiy közitish” zhurnilida bésilghan Uyghurlarheqqidiki maqale
RFA/harvardpolitics.com

Aptor periy aréysmis “Xarward siyasiy közitish” zhurnilidiki maqaliside, Uyghurlarning perqliq milliy kimliki xitay hökümitige dawamliq mesile peyda qilip kelgenlikini bildürüp, bu ehwal Uyghur pa'aliyetchiler bilen xitay hökümitining öz ‏- ara di'alogini qiyinlashturghanliqini, shunga xitayning mezkur “Yéngi chégra” rayonida zorluq weqelirining yene dawam qilishi mumkinlikini ilgiri sürgen.

Periy aréysimis “Yiraq sherqning bipayan gherbiy: shinjangdiki Uyghurlar” serlewhelik maqaliside, Uyghur rayonining yéqinda yolgha qoyghan “Esebiylikni cheklesh nizami” ning Uyghurlargha qaritilghanliqini bildüridu. Uning qeyt qilishiche, Uyghurlarning neziride diniy basturush Uyghur milliy kimlikini ajizlitish wastilirining biri bolup, xitay hökümiti élip barghan bu xil heriketler rayonda da'im nahayiti yaman aqiwetlerni peyda qilip kelgen.

Maqalide yene, xitay asasiy qanuni barliq puqralarning diniy étiqad erkinlikini qoghdisimu, biraq hökümetning Uyghur rayoni we tibetke  oxshash rayonlardiki küntertipi perqliq ikenlikini, Uyghur rayonining “Esebiylikni cheklesh nizami” buning tipik misali ikenlikini tekitligen.

Maqalide mundaq deydu: “ Uyghurlar xitay dölitining muqimliqigha tehdit, dégen qarash dawamlashqanséri, da'irilerdiki )Uyghur( medeniyet kimlikini hökümetke tehdit, deydighan qarash dawamlishidu.”

Amérika mariland uniwérsitétining xitay mesililiri proféssori ma xeyyünning qarishiche, xitayning Uyghur rayonidiki radikal siyasiti Uyghurlar bilen xitay hökümitining öz ‏- ara di'alog qurushini barghanséri qiyinlashturuwatqanliqi bir ré'alliq. U, xitay emeldarlirining Uyghur mesilisini dölet xewpsizlik, igilik hoquq mesilisige baghliwélip, mesilini murekkepleshtüriwetkenlikini bildürdi.

Maxeyyün mundaq deydu: “ Shinjangdiki emeldarlar shinjang mesilisini dölet bixeterlik we igilik hoquq mesilisige baghliwaldi. Bundaq ehwalda béyjingdiki emeldarlar kim bolsa bolsun, ularning bu siyasetni özgertishi bek müshkül. Chünki, bu mesilini gherezlik, gherezsiz dölet bixeterlik mesilisi, igilik hoquq mesilisige baghliwalsa, uninggha tégishke héchkim jür'et qilalmaydu. Ikkinchi bir amil, hazir shinjangdiki yerlik emeldarlar töhpe yaritip, xizmet körsitishning péyigha chüshüp ketti. Bu ehwalda ular amal  bar mesilini chongaytidu, hel qilishni oylimaydu. Shunga, qisqa waqit ichide shinjang weziyitige ümidwar qarimaymen.”

Amérikida turushluq yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi, weziyet analizchisi doktor qahar baratning qarishiche, Uyghur rayonida muqimsizliq peyda qiliwatqan eng xeterlik küch,  sabiq xitay re'isi jyang zémin dewride wezipige olturghan showinist herbiy we saqchilar.

Qahar barat mundaq deydu: “ Shinjang mesilisidiki eng éghir ziddiyet we eng éghir xewp néme dése, qolida tömürning sunuqi yoq Uyghurlar emes, jyang zémin dewride, wang léchüen dewride yétiship chiqqan xitay herbiyler, saqchi, qoralliq saqchi mana mushular. Bularni yétishtürgili uzun boldi. Mushu küch birdin-bir bi'aramliq peyda qiliwatqan küch. Lékin bu yerdiki béyjingning siyasiti ularni qollash, ulargha medet bérish we dawamliq ularni téximu ghaljirlashturush arqiliq Uyghur xelqini ujuqturush. Ehwal shunchilik yaman yerge yetti. ”

Doktor qahar barat yene, Uyghur rayonidiki bu ehwal, xitay hökümitining mesilini logikiliq mulahize qilip, uning ijtima'iy, siyasiy seweblirini analiz qilish we bir hel qilish charisini otturigha qoyushigha tosqunluq qilidighanliqini bildürdi.

Qahar barat: “ Chong xenzuchiliq , showénizm we milliy ghaljirliq ewj élip bu derijige yetkende, bu xil seweblerge, bolidighan logikiliq analizlargha qaraydighan adem qalmaydu. Jahan ghaljirlarning, natsistlarning qoligha ötidu. Bundaq chaghda özlirige buning paydisi nede, ziyini nede, ulargha qarighudek cholisi qalmaydu. Démek, bu ularning közining pütünley qarangghulashqanliqini, emeliyetni, weziyetni chüshinelmeydighan yerge yetkenlikini körsitip béridu.

Amérika mariland uniwérsitétidiki proféssor ma xeyyünning qarishiche, xitayning Uyghur  siyasitining tesiri Uyghurlar bilen cheklinip qalmaydu.  U, buning uzun mezgilde oxshashla xitaygha éghir ziyanlarni élip kélidighanliqini agahlandurdi.

U mundaq deydu: “ Uyghur medeniyiti nuqtisidin alghanda, bu pütün milletke tesir qildi. Biraq xitaygha nisbeten alghanda, uning bu siyasiti xitayning ottura asiya, ottura sherq we jenubiy asiyadiki tesirige buzghunchiliq qilidu. Méningche, béyjing yerlik emeldarlirining qilmish-etmishlirining qanchilik ziyan élip kélidighanliqini téxi hés qilip yetmidi. Buning qanchilik ziyan salghanliqi kelgüsi 10-20 yil ichide körülidu. Chünki, ular herikiti bek radikal yolgha kirip ketti.  Xitay bir dölet süpitide özining shinjangdiki siyasitining qandaq ziyanlargha mal bolghanliqini körüp yetkini yoq. Bu siyaset yalghuz Uyghurlargha azar bérip qalmidi. U xitay, ottura asiya, jenubiy asiya we ottura sherqtiki musulmanlarning hemmisige azar berdi. Kelgüsi 10-20 yil ichide uning bu radikal siyasitining qandaq ziyanlarni élip kelgenlikini körimiz.”

Periy aréysmis maqaliside yene, Uyghurlar bilen xitay hökümiti arisidiki ixtilapning chongaytiwatqan bashqa mesililerni otturigha qoyidu. Uning qeyt qilishiche, ishqa orunlishishtiki barawersizlik, iqtisadi kirimdiki tengpungsizliq, qosh tilliq ma'aripi qatarliq amillar naraziliqni kücheytiwatqan amillardur.

U maqaliside, iqtisadi tengpuqsizliq bilen birge, uning yéngi ma'arip siyasiti guman qozghighanliqi, uning islami kimlik bilen zich yughurulghan Uyghur qimmet qarishini weyran qilishidin endishe qiliwatqanliqini bildürgen.

Biraq periy aréysimis maqaliside, xitayning  tunggan siyasitini neqil keltürüp, uning konkrét meqsiti islamni jazlash emeslikini eskertidu. Uning körsitishiche, xitayning jazalash nishani Uyghur milliy kimlikining özidek qilidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.