Pi'érrié trédudin justin trédughiche kanada bilen xitay munasiwetlirige nezer

Kanada bilen xitayning diplomatik munasiwiti 1970-yili bashlan'ghan bolup, 45 yilliq tarixqa ige. 1973-Yili libéral partiyedin bolghan kanada bash ministiri pi'érrié justin tunji qétim xitayni ziyaret qilip, kanada-xitay munasiwetlirining hulini salghan tunji bash ministir bolup qalghan.

Aridin 45 yil ötken bügünki künde, yeni ötken yili, pi'érrié tréduning oghli 43 yashliq justin trédu, kanadaning bash ministiri bolup saylandi. Kanadada chiqiwatqan,
Kanada xitay diplomatik munasiwetlirige a'it maqalilerdin melum bolushiche, pi'érrié trédudin bashlan'ghan, kanada xitay munasiwetliri bir yürüsh egri toqayliqlarni bashtin kechürgen bolup, déng shyawping yolgha qoyghan ishikni sirtqa échiwétish siyasitining türtkiside, kanada-xitay munasiwetliri köklem mezgilige kirgen, 1989-yilidiki tyen'enmén oqughuchilar herikiti sewebidin bu munasiwetlerge kölengge chüshken. 2001-Yili xitayning dunya soda teshkilatigha kirishi bilen, kanada-xitay munasiwetliri yene normallishishqa qarap yüzlen'gen.

Melum bolushiche, 2005-yili konsérwatip partiyedin bolghan stéwén xarpér hakimiyet béshighan chiqqandin kéyin yüz bergen “Biz, kanadaning kishilik hoquq we dimokratiyedin ibaret qimmet qarishini dollargha tégishmeymiz” dégen bayanatlar, shundaqla, 2008-yili kanada bash ministiri stéwén xarpérning xitayda ötküzülgen olimpik tenheriket yighinigha qatnishishi, kanada terepning snok dep atilidighan chong bir néfitchilik shirkitini xitaygha 15 milyard dollargha sétip bérishi, kanada bilen xitay otturisida chet'el meblighini qoghdash kélishimnamisining imzalinishi, xitay terep xarpérge sogha qilghan 2 dane müshük éyiq qatarliqlar, kanada-xitay munasiwetliridiki qar-muzlarni we baharini shundaqla ghorigil mezgili bilen mol hosulluq mezgilini ipadileydighan, bu 10 yilliq tarixqa tamghisini urghan simwolluq weqeler bolup hésablinidiken.

Undaqta, yéngi hakimiyet béshigha chiqqan libéral partiyedin bolghan justin trédu xitaygha qarita qandaq bir siyaset yürgüzüshi mumkin? bu kanadadiki xitayda démokratiye künlüki astida pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur, tibet, xitay démokratliri we falun dafa teshkilatliri yéqindin köngül bölüwatqan mesililerning biri.
Igilinishiche, xitay terep bundin 50 yil ilgiri kanada-xitay munasiwetlirige hul salghan we bu munasiwetlerge az bolmighan ejirler singdürgen pi'érrié tréduning oghli justin truduning kanadagha bash ministir bolghanliqidin intayin memnun bolghan.

Kanadada chiqidighan “Yer shari we mektuplar”gézitining muxbiri bil kurrining xewiridin melum bolushiche,yéngila hakimiyet béshigha chiqipla, ötken yili noyabirda türkiyening antaliye shehiride ötküzülgen, sana'etleshken 20 dölet aliy derijilikler uchrishishigha barghan justin trédu bilen xitay re'isi shi jinping intayin qizghin körüshken. Shi jinping justin tréduni mubareklep: “Bu siyaset saheside intayin az körülidighan ghayet zor bir weqe, xitay xelqi dadingiz pi'érrié trédu berpa qilghan bu dostluq tarixini her zaman xatirilep turidu” dégen.

Justin trédumu buninggha jawaben: “Men kanada-xitay otturisidiki dostluq munasiwiti berpa bolghanliqining 45 yillighini qizghin tebrikleymen. Xitay bilen qaytidin yéngi bir diplomatik munasiwet ornitishning lazimliqini hés qilip turuptimen. Ikki döletning iqtisadi, siyasiy we medeniyet qatarliq sahelerde hemkarliship ishlishi üchün nurghun pursetlerning barliqini chüshinip turuptimen we bu hemkarliqni yolgha qoyush üchün sewirsizliniwatimen. Aldimizdiki yillarda, her ikki terep üchün ortaq menpe'et yetküzidighan zor bir dostluq munasiwiti ornitish arzusidimen” dégen.

Eljezire téléwiziye qanilining xewiridin melum bolushiche, kanadaning emdila hakimiyet béshigha chiqqan bash ministiri justin trédu, ötken yili dékabirda kanadagha 1-türkümde köchmen bolup kelgen süriyelik köchmenlerni, ösmürlerdin terkib tapqan bir guruppa xor ömikining orunlishidiki, hezriti muhemmet eleyhissalam mekkidin medinige hijret qilghanda, medine xelqi uni qarshi élip orunlighan “Tala al badru eleyne” namliq ilahi naxsha bilen kütüwélip, kanadada jümlidin dunyaning herqaysi jaylirida yashawatqan musulmanlarning könglini utqan idi. Kanada we chet'el metbu'atliri justin tréduning bu herikitige yuqiri baha bérip, trédu dunyagha insanliq dersi berdi dep teripligen bolsa, eljezire téléwiziye qanili, amérika prézidént saylam riqabitige qatnishiwatqan donalt tramp: “Eger men amérikigha prézidént bolsam musulmanlarni amérikigha kirgüzmeymen”dewatqan bir peytte, justin tréduning bu herikiti donald trampqa urulghan bir kachat boldi dep teripligen idi.

Undaqta, 43 yashliq bu yash kanada bash ministiri justin trédu kelgüside yürgüzidighan dölet siyasitide, xitaydek insan heqliri depsendichilikliri éghir boluwatqan döletlergimu insanliq dersi bérermu? yaki dadisi pi'érrié trédu berpa qilghan en'eniwi kanada-xitay diplomatik munasiwitige warisliq qilarmu? bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghan kanadadiki siyasiy mulahizichi kamil tursun ependi bu heqte “Hazirche birnerse déyish bek baldur” deydu.

Yuqiridiki ulinishtin bu programmining tepsilatini anglighaysiler.