Мисир түрмисидин 16 уйғурниң ғайиб болғанлиқи илгири сүрүлмәктә

Мухбиримиз гүлчеһрә
2017.09.21
misir-el-ezher-uniwersiteti-saqchi-tekshurush.jpg Мисир аманлиқ қоғдаш қисимлириниң қаһирә университети дәрвазисидин өткән аптомобилларни тәкшүрүватқан көрүнүш.
AFP

Қоюп берилгәнләр аз дегәндә 25 кә йәтти

Бу йил 4-июлдин башлап қаһирәдә башланған мисир сақчилири билән хитай бихәтәрлик тармақлири һәмкарлиқидики туюқсиз тутқун қилиш һәрикитидә илгири‏-ахир 200 йүзгә йеқин уйғурниң тутқун қилинғанлиқи илгири сүрүлгән иди. Бирақ “оттура шәрқни көзитиш” ториниң хәвиридә, һазир 113 дәк уйғурниң давамлиқ тутуп турулуватқанлиқи илгири сүрүлгән. Мисир даирилириму һазирға қәдәр тутқундики уйғурларниң сани вә әһвали һәққидә мәлуматларни йошуруп кәлмәктә.

Вәқә һәққидики хәвәрләр, уйғурларниң наразилиқлири шундақла хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң баянатлири хәлқаралиқ мәтбуатлардин кәң орун елип, ғулғула қозғалмақта. 9-Сентәбир күни“оттура шәрқни көзитиш” намлиқ тор гезити мисирдики тутқун қилинған уйғурлардин аз дегәндә 12 кишиниң 1-сентәбир күнидә қоюп берилгәнликини хәвәр қилди. Адвокат иззәт ғунәмниң мәзкур гезиткә билдүрүшичә, қоюп берилгән уйғурлар әл-әзһәр университетиға тизимға алдурған оқуғучилар икән. Хәвәрдә кәлгүси бир қанчә һәптә ичидә техиму көп уйғур тутқунниң қоюп берилиши мумкинликини илгири сүргән.

16 Бала айрим елип кетилди

Мисирдики уйғурлардин алған учурлиримизға қариғанда, 20-сентәбиргә қәдәр, тура түрмисидин қоюп берилгән уйғурлар аз дегәндә 25 кә йәткән болуши мумкин. Мисир һөкүмити һазирға қәдәр тутқунлардин зади қанчә кишини хитайға өткүзүп бәргәнлики тоғрисида һечқандақ учур бәрмигән болсиму, әмма қоюп берилгән уйғур оқуғучилар тура түрмисигә соланған 16 уйғур сәпдишиниң уйғурлардин айрип елип чиқип кетилгәнликини вә һазирғичә из-дерики болмиғанлиқини инкас қилмақта. Бу вәқә дәл һейтниң һарписи, йәни бир қисим уйғурлар қоюп берилиштин бир күн бурун йүз бәргән икән.

Тура түрмисидин қоюп берилгән, әмма өзи һәққидики учурларни ашкарилимаслиқ шәрти билән мәлумат бәргән бир уйғур яшниң билдүрүшичә, тура түрмисигә қамалған 100дин артуқ уйғур икки камерға бөлүнүп соланған. Түрмигә келипла телефонлири тартивелинған вә дәсләп мисир сақчилири тәрипидин сорақ қилинған. Мисир сақчилири дәсләп бу балиларға силиқ муамилидә болған вә сорақ җәрянида: “қорқмаңлар, биз силәрни хитай тәрәпниң бу уйғурлар ‛террорчи‚ дегән тәлипигә асасән туттуқ, әмма силәрниң һечқайсиңлардин террорлуққа четилидиған бир нәрсә тапалмидуқ, бир мәзгилдин кейин қоюп берилисиләр, бу икки дөләт оттурисидики чоң сиясий оюн,” дегән икән.

Ну уйғур йәнә уйғур 31-авғуст күни камерда йүз бәргән әнсиз вәқәни әсләп: мундақ деди: “54 уйғур бала соланған камерға туюқсиз қораллиқ бастуруп киргән сақчилар әрәбчә ‛һәммиң тамға қарап туруш !‚ деди. Арқидинла балилардин бир қанчини қолини қайрип кишән селип елип чиқип кәтти. Биз йочуқтин санап билдуқ, икки камердин елип чиқип кәткән балилар җәмий 16. Билишимизчә, бу балилар қизил категорийәгә киргүзүлгән балилар икән. Түрмә сақчилиридин уларниң нәгә елип кетилгәнликини сүрүштә қилдуқ, әмма улар дәп бәрмиди.”

7-Айниң ахирқи күнлиридә тура түрмисидин бир амал қилип мисирдики сәпдашлириға хәвәр йәткүзгән уйғурларниң васитиси арқилиқ қаһирәдики тура түрмисигә қамалған уйғурларниң 100 дин ашидиғанлиқини, шу күнләрдә хитай дөләт хәвпсизлик хадимлириниң келип уларниң бешиға қара халта кийдүрүп сорақ қиливатқанлиқи һәққидә қисқичә мәлумат бәргән идуқ.

Тура түрмисидә уйғурлар 3 категорийәгә айрилған

Йеқинқи күнләрдә тура түрмисидин қоюп берилгән уйғур балилардин 3үчәйлән, мисирдики тутқун қилиш һәрикитигә вә тура түрмисидики сораққа хитай аманлиқ хадимлириниң қатнашқанлиқини илгири сүрди. Уларниң билдүрүшичә, тура түрмисидә уйғурлар хитай дөләт хәвпсизлик хадимлири тәрипидин сорақ қилинғандин кейин, барлиқ учурлири хатириләнгән җәдвәлгә қол қойғузған. Бу җәдвәлләр қизил, сериқ, йешил үч хил рәңдә бәлгә қоюлуп категорийәгә айрилған икән.

Йеқинқи күнләрдә мисир түрмисидин қоюп берилгән балилардин бири нам шәрипини ашкарилимаслиқ шәрти билән мунуларни билдүрди: “мән әзһәрниң оқуғучиси. Мисирда турушлуқ қануний рәсмийәтлирим толуқ, һечқандақ җинайәт арталмиғанлиқи үчүн болса керәк, йешил категорийәгә айрилдим. Мисирда туруватқан, әмма туруш яки оқуш рәсмийәтлири толуқ болмиған йәнә бир қисим уйғурлар сериқ категорийәгә киргүзүлгәнлики мәлум болди. Қалған бир қисми болса қизил категорийә қилип айрилған икән. Билишимчә, һазирғичә қоюп берилгән 25 чә балиниң ичидә йешиллиримиз мисирға қоюп берилдуқ. Бу җайниң турғучиликиму қалмиди. Әмма әндишә қиливатқинимиз қизил категорийәгә айрилған балилар 3 һәптә болди, улар һәққидә һечқандақ шәпә аңлимидуқ, ғайиб болди.”

Тура түрмисидин қоюп берилгәнләрниң қериндаш вә достлири вә уларниң әһвалидин хәвәрдар қаһирәдики уйғурларниң илгири сүрүшичә, түрмидин чиққан уйғурлар бир йәргә келип сүрүштүрүш, сөһбәтлишиш җәрянида әң дәсләп қоюп берилгәнләрниң йешил категорийәдикиләр икәнлики ениқ болған. Кейинки күнләрдә сериқ категорийәгә айрилғанларму қоюп берилишкә башлиған. Әмма һазирға қәдәр, балилар қоюп берилишкә башлиған күндин бир күн аввал бешиға қара халта кийдүрүп, қоллириға кишән селип айрип елип чиқип кетилгән 16 балидин бириму қоюп берилмигән шундақла бу балиларниң қәйәрдә икәнлики мәлум болмиған.

Мисирға кона бир уйғур өз авазини аңлатмаслиқ шәрти билән мунуларни билдүрди: “һазирғичә уйғурларға ярдәм қилип келиватқан бирдин-бир мисирлиқ адвокат иззәт ғунәм йеқинқи күнләрдә мисир түрмисидин 7-8 уйғурниң қаһирәдики дөләт бихәтәрлик түрмисигә йөткәлгәнликидин хәвәр тапқан, әмма у җайға берип тәкшүрүш рухситигә техи игә болалмиған икән. Бу 16 балиниң ичидә 17 яшлиқ бир оқуғучи узун йилдин буян бир яқтин оқуш йәнә бир яқтин дукан ечип һалал ишләп җенини қамдаватқан иди. Уларниң ичидә яшлар, йеңи аилә қурғанлар вә дада болған яшлар бар иди. Биз бәк әндишә қиливатимиз. Адәм мүшүки йүтүп кәтсиму издәйдиғу, қарап туруп 16 яш бала йоқап кәтсә қандақ қарап турғулуқ, биз дуня җамаитиниң бу балиларниң из-дерикини қилишини сораймиз.”

Тура түрмисидин үчинчи бир дөләткә кетиш шәрти билән қоюп берилгән уйғурлардин йеқинқи күнләрдә оңушлуқ һалда истанбулға йетип кәлгән бир уйғур оқуғучиниң билдүрүшигә қариғанда, у 4-июн мисир сақчилири тәрипидин ятиқидин тутуп кетилгән вә тура түрмисигә қамалған. Әйни вақитта хитай әлчиханиси вақтида испат чиқирип бәрмигәнлики үчүн иқамитини узарталмиған икән. Тутулғандин кейин иқамити тошуп кәткәнлики сәвәблик у қол қойған архип җәдвилигә сериқ бәлгә қоюлған икән. Исмини ашкарилашни халимиған бу оқуғучи гәрчә түрмидин қутулған болсиму, лекин өзиниң йәнила әндишидин қутулалмиғанлиқини тәкитлиди:

“мән қорқуп кәттим, башта биз балилар биллә идуқ, һәммимиз 100 дин ашаттуқ. Кейин иккигә бөлди, мән соланған камирида 54 миз бар идуқ, сақчилар тән җазаси бәрмиди. Әмма қачан бизни хитайға елип кетәр, тәқдиримиз қандақ болар дегән әндишә яманкән. Хитайлар бешимизға қара халта кийдүрүп, ‛немә үчүн мисирға кәлдиң? мисирға кәлгәндин кейимн қайси тәшкилатқа қатнаштиң?‚ дегәндәк сорақларни қилди. Ахири мән вә маңа охшаш сериқ категорийәгә киргүзгән балилардин бир қанчимиз һейттин кейин қоюп берилдуқ. Униң алдида ‛пәқәт әзһәрдә тизимлатқан вә иқамити барлар қоюп берилидикән‚ дегән миш-миш гәп болған иди. Мәнму қоюп берилдим. Шуниңға қариғанда сериқ бәлгә қоюлғанларму қоюп берилидиған охшайду.”

Әҗәба 16 уйғур хитайға өткүзүлүп берилдиму?

Гәрчә америка һөкүмити, хәлқара диний әркинлик комитети, германийәдики “хәтәр астидики хәлқләр тәшкилати” қатарлиқ кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә уйғур тәшкилатлири арқа-арқидин баянат елан қилип, мисир даирилирини гунаһсиз уйғур оқуғучиларни тутқун қилиш мәсилисидә ашкара болушқа, тутқунларниң ақивитигә даир учурлар билән тәминләшкә чақириқ қиливатқан болсиму, әмма мисир һөкүмити һазирға қәдәр уйғур тутқунларниң тәқдиригә алақидар һечқандақ мәлумат елан қилмиди. Нөвәттә из-дерики болмиған 16 нәпәр уйғур тутқунниң тура түрмисидин қәйәргә елип кетилгәнлики һәққидиму һечқандақ учур йоқ.

Зияритимизни қобул қилған мисирдики уйғурлар вә йеңи түрмидин қоюп берилгән уйғурлар бирдәк 3 һәптидин буян из-дерики йоқ бу 16 нәпәр уйғур оқуғучиниң хитайға қайтурулғанлиқ еһтималлиқидин әндишә қилмақта икән.

Ройтерс агентлиқи, “мисирлиқлар кочиси” вә с н н хәвәрләридин мәлум болушичә, мисир президенти сисиниң 31-авғусттин 4-сентәбиргичә хитайда өткүзлгән 9-нөвәтлик хитай-әрәб дөләтлири көргәзмиси йиғиниға қатнишипш үчүн 2 -сентәбир шямен шәһиригә йетип кәлгәнлики мәлум.

Бу һәқтики хәвәрләрдә хитайниң мисирға салған мәблиғиниң 5 милярд доллардин ешип кәткәнлики шундақла хитайниң нефитлик ечиш, әйнәк тала, машинисазлиқ, йәм-хәшәк қатарлиқ көп хил саһәләргичә сиңип киргәнлики көрсилмәктә.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.