Xitayning b d t insan heqliri méxanizmigha chirmaq sélishi qattiq eyiblendi

Muxbirimiz eziz
2017.09.06
xitay-bdt-uyghur-paaliyetchi-malal.jpg Xitay prézidénti shi jinping birleshken döletler teshkilatida nutuq sözlewatqan körünüshi. 2017-Yili 18-yanwar, jenwe.
hrw.org

“Insan heqlirini közitish teshkilati” 5-séntebir élan qilghan zor hejimlik doklatta xitay hökümitining birleshken döletler teshkilati(b d t ) ning insan heqlirige mensup xizmet méxanizmigha qopalliq bilen ariliship, b d t ning normal xizmitini aqsitip qoyuwatqanliqi, buning bilen bir qisim öktichi pikirdikilerning, jümlidin Uyghur siyasiy pa'aliyetchi dolqun eysaning bu seweblik köp dishwarchiliqqa uchrighanliqi tepsiliy bayan qilin'ghan. Alaqidar shexsler bu heqte pikir qilip “Xitayning bu qilmishi emeliyette b d t ning munasiwetlik nizamlirigha xilapliq qilghanliq” dep körsetti.

B d t ning da'imliq xizmetlirining biri herqachan insan heqliri saheside bolup kéliwatqan bolup, buningda köpligen ijabiy netijilerning wujudqa kéliwatqanliqi melum. Shuning bilen birge bu jehettiki xizmetlerge tosqun boluwatqan bezi amillarmu mewjut. Mushu amillarning biri bir qisim diktatora hakimiyetlerdin kéliwatqan bolup, xitay hökümitining yéqinqi yillardin buyan bu sahede selbiy ülge bolup kéliwatqanliqi xelq'ara jama'etning diqqitini qozghap kelmekte. Bu ehwal insan heqliri sahesi boyiche xelq'aradiki eng chong teshkilat bolghan “Insan heqlirini közitish teshkilati” tünügün élan qilghan mexsus témidiki doklatta yene bir qétim öz ipadisini tapti.

5-Séntebir küni shiwétsariyening jenwe shehiride “Xelq'ara teshebbusning bedelliri: xitayning b d t ijrasidiki insan heqliri xizmitige chirmaq sélishi” dep mawzu qoyulghan zor hejimlik doklatni élan qilish yighini ötküzüldi. Yighinning échilish murasimida “Insan heqlirini közitish teshkilati” ning ijra'iye re'isi kénnés ros söz qilip, doklatning teyyarlinishigha munasiwetlik ehwallar hemde uningdiki alaqidar mezmunlar heqqide melumatlar berdi.

U sözining axirida, xitay hökümitining xitaydiki mewjut ijtima'iy mesililer heqqide pikir qiliwatqan muhajirettiki tenqidchilerni we pa'aliyetchilerni jimiqturush meqsitide izchil halda b d t ning insan heqliri sahesidiki xizmetlirige “Aktipliq” bilen qatnishiwatqanliqini tekitlidi.

Mezkur doklatta muhajirettiki musteqil pa'aliyetchiler hemde insan heqliri pidakarlirining herqachan xitay hökümitining chet'ellerge sozulghan qollirining tesiride herxil teqibge we parakendichilikke uchrap kelgenliki alahide eskertilgen. Shuningdek xitay hökümiti ewetken xizmetchilerning b d t gha mensup ishxana binalirida b d t ning alaqidar qa'idilirige xilap halda yighin'gha kelgen öktichi zatlarni resimge yaki sin'gha alghanliqi, shuningdek bir qisim öktichilerning xitay hökümitidin kéliwatqan bésimlar tüpeylidin erkin halda b d t yighinlirigha qatnishishqa muweppeq bolalmighanliqi bayan qilin'ghan. Kénnés ros bu heqtiki mesililer toghriliq söz qilip, Uyghur siyasiy pa'aliyetchi, dunya Uyghur qurultiyining bash katipi dolqun eysaning yéqinqi kechürmishlirining buninggha eng yaxshi misal bolidighanliqini éytidu. U bu heqte mundaq deydu:

“Bundaq ishlar yalghuz jenwedila körülgini yoq. Yene nyoyork shehiride Uyghur insan heqliri pa'aliyetchisi dolqun eysa axbarat sahesige xitaydiki insan heqliri mesililiri boyiche melumat bérishke toluq teyyarlan'ghan idi. U özi teklip qilin'ghan yighin zalida turghanda ushtumtut b d t ning bixeterlik xadimliri uning aldigha kélip uni binaning sirtigha ‛echiqip qoyghan‚. Ular bu heqte héchqandaq chüshenchimu bermigen. Shübhisizki xitay hökümiti bu yerde qandaqtur bir shumluqni otturigha chiqarmaqta idi. Shuning bilen bir insan heqliri pa'aliyetchisi mushu teriqide b d t ning nyo yorktiki bash shtabidin qoghlap chiqirildi. Shuning bilen biz b d t din mushu xildiki hadisiler heqqide zadi néme ishlarning boluwatqanliqi heqqide sorap körmekchi bolduq. Epsuski bizning alghan jawabimiz kishini zadila qana'etlendürelmeydu. B d t ning bash katipi antonyo guttérés bolsa bu heqtiki so'alimizgha jawaben bundaq ishlarning bundin kéyin emdi qayta sadir bolmaydighanliqini éytti, emma xitayning namini tilgha almidi. Lékin biz so'alimizda xitayni alahide tekitligen hemde mushu mesile toghriliq sorighan iduq.”

Mezkur doklat b d t ning insan heqliri xizmitige xitayning qandaq chirmaq séliwatqanliqi heqqide biwasite chüshenchige hemde kechürmishke ige kishiler bilen bolghan söhbet xatirisi asasida yézilghan bolup, bularning ichide b d t ning xizmetchiliri, chet'el diplomatliri hemde puqrawi jem'iyetning wekilliri bar. Mezkur doklatni teyyarlashqa biwasite qatnashqan xadimlardin “Insan heqlirini közitish teshkilati” ning xitay ishlirigha mes'ul mudiri sofi richardson xanim ziyaritimizni qobul qilip, nöwette mushundaq bir doklatni teyyarlashning bekmu zörür boluwatqanliqini tekitlidi. U bu heqte mundaq dédi:

“Xitay hazir küchiyip kétiwatqanliqi üchün, shuningdek xitay b d t xewpsizlik kéngishining besh da'imiy ezasining biri bolghanliqi üchün bu doklatning élan qilinishi muhim ehmiyetke ége. Shuning bilen bir waqitta xitay hökümitining b d t ning insan heqliri xizmiti méxanizmigha buzghunchiliq qilish qilmishi hazir muhim mesililerdin boluwatidu. Biz b d t jezmen xitayning bu qilmishlirigha qarita kökrek kérip otturigha chiqishi lazim, dep qariduq. Chünki xewiringiz bolghinidek xitayning ichki qismida xitay hökümiti bu méxanizmlarning normal ishlishige tosqunluq qilidighan köpligen tosuqlarni peyda qilghanliqi üchün xelqning u jayda qandaq müshkülatta yashawatqanliqini tesewwur qilish qiyin emes. Hazir téximu yaman boluwatqini xitay hökümitining dunya miqyasida bu méxanizmining normal ishlishini ajizlashturushqa urunushliridur.”

Doklatta körsitilishiche, xitay hökümitining xadimliri her xil yollar arqiliq ashu kishilerning xitaydiki insan heqliri mesilisi boyiche b d t da pa'aliyet qilishigha tosqunluq qilghan hemde ulargha tehdit sélip kelgen. Bolupmu gheyriy resmiy hökümet teshkilatliri buning ziyinigha eng köp uchrighan. Doklatta bu jehettiki tipik misallar qatarida tibetlerning meniwi dahiysi dalay lama we Uyghur siyasiy pa'aliyetchi dolqun eysa köp qétim tilgha élin'ghan. Sofi richardson xanim bu heqte toxtilip buning tolimu qorqunchluq bir hadise ikenlikini tekitlidi.

“Dolqun eysa ependi bu yil aprél éyida nyoyorktiki yighin zaligha kétiwatqanda ashundaq mu'amilige uchridi. Shu waqitta u yighin meydanida hazir bolushqa toluq hoquqluq idi. Halbuki b d t xadimlirining uninggha qilghan mu'amilisi shek-shübhisizki b d t ning xizmet tertiplirige xilap. Shu qétimliq weqede b d t özining qa'ide-tüzümlirige özi xilapliq qilipla qalmastin yene mushu qilmishning sadir bolushi xitay hökümitige ünümlük halda ‛biz özimizning qa'idisi boyiche emes, belki sizning déginingiz boyiche ish qilimiz. Biz b d t ning qa'idilirini tinchliq yolidiki musteqil pa'aliyetchiler üchün emes, belki xitay üchün uyan-buyan qilalaymiz‚ dégen uchurni yetküzgenliktur. Halbuki bu nahayiti zor qabahettin bésharet béridu.”

Mezkur doklatta xitayning mushu xildiki parakendichilikige köp qétimlap duch kelgüchiler qatarida misalgha keltürülgen gholluq shexslerning biri, dunya Uyghur qurultiyining bash katipi dolqun eysa bu heqtiki ziyaritimizni qobul qildi. U özining seper üstide bolushigha qarimay mezkur doklatni bir qur körüp chiqqanliqini, bu doklatning élan qilinishi Uyghur dawasi nöwette duch kéliwatqan müshkülatlarning bir teripini tashqi dunyagha bildürüshte zor ehmiyetke ige ikenlikini tekitlidi.

Dolqun eysaning pikriche xitayning shunche zor küch serp qilish bedilige Uyghur siyasiy pa'aliyetchilerning xelq'aradiki pa'aliyetlirini, bolupmu b d t diki pa'aliyetlirini chekleshke urunushida ashu shexslerdin köre Uyghur dewasining xelq'aralishishidin bekrek qorqidighanliqi muhim orun tutidiken.

Mezkur doklatta yene xitay hökümitige, b d t gha we uning alaqidar komitétlirigha teklip-tewsiyeler bérilgen. Shuningdek “Insan heqlirini közitish teshkilati” xitay ishliri ishxanisining mudiri sofi richardson xanimning xitay tashqi ishlar ministiri wang yi, b d t bash katipi, bash katip ijra'iye ishxanisi, b d t insan heqliri aliy komitéti qatarliqlargha yazghan ochuq xetliri hemde so'alliri, shuningdek bu xetlerge qayturulghan yazma jawablar kirgüzülgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.