Dunya ölüm jazasigha qarshi turush küni we Uyghurlarning teqdiri

Muxbirimiz irade
2014.10.10
sot-olum-jaza-uyghur-5-iyul.jpg CCTV Xewiride bérilgen, 5-iyul weqesige chétishliq Uyghurlarni ölüm jazasigha höküm qilghan körünüsh. 2009-Yili 15-öktebir.
AFP


Bügün 10 - öktebir küni dunya ölöm jazasigha qarshi turush künidur. Kishilik hoquq teshkilatliri bu kün munasiwiti élan qilghan bayanatida ölüm jazasining insanliqqa qarshi ikenliki we uning derhal emeldin qaldurulushi kéreklikini tekitlidi. Ularning doklatliridin qarighanda, xitay yenila ölüm jazasi eng köp ijra qilinidighan döletlerning biri. Chet'ellerdiki Uyghur közetküchiler bolsa Uyghurlarning xitaydiki ölüm jazasigha eng éghir uchrawatqan xelq ikenlikini we téximu muhimi Uyghurlar üstidin sotsiz ölüm ijra qiliniwatqanliqini eskertti.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, bügün birleshken döletler teshkilati teripidin békitilgen dunya ölüm jazasigha qarshi turush küni. Bu munasiwet bilen élan qilin'ghan doklatlardin qarighanda, hazirghiche ishlen'gen xizmetler netijiside 140 dölet ölüm jazasini bikar qilghan. 58 Dölette bolsa ölüm jazasi téxiche mewjut. Biraq, 2013 - yili aran 22 dölette ölüm jazasi resmiy halda ijra qilin'ghan. Doklattin qarighanda, 2002 - yilidin buyan ölüm jazasini emeldin qaldurghan döletlerning sani 22 bolup, ular albaniye, argéntina, erminiye, giritsiye, türkiye, latwiye, méksika, qirghizistan qatarliq döletlerni öz ichige alidiken. Bügün, birleshken döletler teshkilatining bash sékritari ban kimun bu munasiwet bilen bergen bayanatida téximu köp döletlerde ölüm jazasini emeldin qaldurush üchün téximu köp xizmetlerning ishlinishi kéreklikini tekitlidi.

U, qarar qilin'ghandin buyan nurghun döletler ölüm jazasi insan ghorurini depsende qilidighan bir heriket, dep qobul qilishqa bashlighanliqini, wehshiylikni yene bir wehshiylik bilen jazalashning toghra emeslikini, ölüm jazasini bikar qilishning kishilik hoquq xatirisini yaxshilashtiki qedemlerning biri ikenlikini bildürdi.

U sözide, ölüm jazasining 21 - esirge layiq emeslikini, bu jazani ijra qiliwatqan dölet lidirlirining bu jehette ijabiy qedem tashlishi kéreklikini, birleshken döletler teshkilatining bundin kéyin téximu köp döletlerde bu zalimlarche jazalash usulini yoqitish üchün dawamliq xizmet qilidighanliqini bildürdi.

Xitay 2013 - yili dunyada eng köp ölüm jazasi ijra qilin'ghan dölet. Xitay hökümiti ölüm jazasi istatéstikilirini dölet mexpiyetliki qatarida saqlighachqa, éniq san heqqide melumat bolmisimu, xelq'ara kechürüm teshkilati reqemning mingdin ashidighanliqini texmin qilghan. Ölüm jazasi bolsa Uyghur élida yéqinqi yillardin buyan eng köp qolliniwatqan jaza türi. Xitay hökümiti bu yil ichide arqa - arqilap yüz bergen weqelerge chétishliqi barliqini ilgiri sürgen kishilerni asasen ölüm jazasi bilen jazalidi. Buning eng yéqinqi misali, qeshqer héytgah jamesi imami jüme tahirni öltürüshke qatnashqanliqi ilgiri sürülgen ghéni hesen we nurmemet ablimitqa bérilgen ölüm jazasidur. Amérika Uyghur birleshmisining re'isi, adwokat alim séyitof ependi xitayda eng köp ölüm jazasi bilen jazaliniwatqanlarning Uyghurlar ikenlikini, Uyghurlarning siyasiy köz qarishi, siyasiy iradisi tüpeylidin jazaliniwatqanliqini bildürdi.

Kishilik hoquq organlirining doklatlirida körsitilishiche, 2013 - yili dunya miqyasi boyiche xitay, iran, se'udi erebistan we amérikida eng köp ölüm jazasi ijra qilin'ghan. Biraq, san jehettin alghanda aridiki perq intayin köp. Xitayda bir yilda ölüm jazasi bérilgen kishi mingdin oshuq dep texmin qilin'ghan bolsa, amérikida ötken bir yilda ölüm jazasi bérilgen kishining sani 39. Alim séyitof ependi sözide amérika bilen xitay arisidiki ölüm jazasini sélishturup, xitayda ijra qiliniwatqan ölüm jazasining, bolupmu Uyghurlargha qarita ijra qiliniwatqan ölüm jazasining héchqandaq xelq'ara qanunlargha, xitayning öz qanunlirighimu mas kelmeydighanliqini eskertip, Uyghurlar üsitidin “Sotsz ölüm bilen neq meydanda yoqitish” siyasiti yürgüzülüwatqanliqini éytti.

Alim séyitof ependi sözining axirida, birleshken döletler teshkilati we bashqa kishilik hoquq teshkilatliridin, Uyghurlargha chaqmaq tézlikide ijra qiliniwatqan ölüm jazasi, sotsiz ölüm weqelirige diqqet qilishni we buni ayaqlashturush üchün xitay hökümitige béism ishlitishni telep qildi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.