Kastamonu uniwérsitétida “Sherqiy türkistanning bügünki ehwali” namliq yighin ötküzüldi

Ixtiyariy muxbirimiz arslan
2017.11.10
kastamonu-Universititide-Uyghurlar-toghrisida-yighin-1.jpeg Kastamonu uniwérsitétida échilghan Uyghurlar toghrisidiki yighindin körünüsh. 2017-Yil 10-noyabir, türkiye.
RFA/Arslan

11-Ayning 10-küni türkiyening kastamonu uniwérsitétida “Sherqiy türkistanning bügünki ehwali” dégen témida yighin ötküzüldi. Mezkur yighin sherqiy türkistanning istiqlal marshini oqush bilen bashlandi.

Yighinda ghazi uniwérsitétining proféssori ekrem ariq'oghli ependi Uyghurlarning hazirqi ehwali toghrisida doklat berdi. 

Proféssor ekrem arq'oghli ötken yili Uyghur diyarini ziyaret qilip kelgen bolup, u Uyghurlarning bügünki ehwali toghrisida sözligen doklatida Uyghur diyarida körgen naheqchilikler we siyasiy bésimlarni özi tartqan foto süretler arqiliq janliq chüshendürdi. 

Ekrem arq'oghli ependi mundaq dédi: “Türk dunyasida eng éghir ehwal astida qalghan qérindash milletlerdin eng bashta tilgha élinidighini shek-shübhisizki, Uyghurlardur. Chünki bashqilarning ümidi we tashqi dunya bilen bolghan munasiwetliri üzülüp qalmighan, emma Uyghur qérindashlirimizning erkinliki yoq, ular asaret astida qaldi. Men bularni öz küzüm bilen kördüm. Uyghurlar toghrisida bir Uyghur sözlise belkim bashqilar héssiyatigha bérilip sözlewatidu, déyishi mumkin. Emma men Uyghur emes, men bir türk. 30 Yildin buyan türk dunyasigha alaqidar tetqiqatlar élip bériwatimen, men bu yerde shexsen özüm sherqiy türkistan'gha barghinimda béshimdin ötkenlerni sözlewatimen, özüm tartqan resimlerni körsitiwatimen. Héssiyatqa bérilmestin, emeliy misallar bilen sözlewatimen. Elwette, biz ularni yaxshi körimiz, emma mewjut mesilini biterep turup anglitishqa tirishiwatimen.”

Proféssor ekrem arq'oghli yene mundaq dédi: “Türkiy qewmler tarixtin buyan xitaylargha qarshi küresh qilip keldi. Köktürk yadikarliqlirida xitaylargha alaqidar agahlandurushlar yézilghan, kéyinki dewrlerdimu shundaq boldi, oxshashla bügünki kündimu küresh dawam qiliwatidu, chünki sherqiy türkistan ishghal astida qalghan zémin. 1949-Yilighiche sherqiy türkistan jumhuriyiti namida bir musteqil hakimiyet bar idi. Sherqiy türkistanning yer kölimi1 milyon 600 ming kwadrat kilométir, türkiyedin ikki hesse chong, emma 23 milyon insan yashaydu. Bularning ichide 11 milyoni Uyghurlar. 1949-Yillarda sherqiy türkistan ahalisining 90 pirsenti Uyghurlar idi. 1950-Yillardin bashlap, rayonda milletlerning nopus qurulmisi özgerdi, xitay rayondiki yerlik Uyghurlarning qimmet qarashliri bilen medeniyetlirini yoq qildi. Xitaylarni köchürüp kélip yerleshtürdi. Bügün sherqiy türkistanning omumiy nopusining yüzde 45 pirsentini xitay köchmenler teshkil qilidu.”

Yighin axirida Uyghur oqughuchilarghimu sözlesh pursiti bérilgen bolup, nurnisa isimlik bir xanim söz qilip Uyghurlarning hazir béshigha kéliwatqan qiyinchiliqlarni anglatti. 

Nurnisa xanim Uyghur ayallirining xitayning tughut cheklesh siyasitining qurbani bolup kelgenlikini tilgha élip mundaq dédi: “Uyghurlarning ikkidin artuq perzent körüshi cheklendi, emma bizning bezi ayallar üchinchi we tötinchi perzentlirini yoshurun halda tughidu, méning hammammu éghir ayaq bolghanda bashqa yerge kétip tughup keldi we u balini béqiwaldim dep körsetti. Köpinche a'ililer ikkidin artuq perzentlik bolidu emma u balilar 6-7 yashqa kirgende nopusi bolmighanliqi üchün mektepke qobul qilinmaydu. Ikki yil ilgiri xitay da'iriliri ashu xildiki balilarni nopusqa alidighanliqini bildürüp uqturush chiqardi. Balilarni ata-anisi nopusqa aldurush üchün élip barghanda, sözidin yéniwélip ikkidin artuq perzenting bar iken, qanun'gha xilap dep nopusqa élish uyaqta tursun öyliridin chiqardi. Hetta méning hammamning dosti doxtur idi, ikkidin artuq perzent körgen dep ishtin chiqiriwetti we ikki yilliq qamaqqa höküm qildi.” 

U yene mundaq dédi: “Bu yerde oquwatqan Uyghur oqughuchilarning köpinchiliri ata-aniliri bilen téléfonda körüshelmeydu, méning dadammu 8 aydin buyan türmide yatidu. Sherqiy türkistanda saqal-burut qoyush cheklendi. Xitayning chüshenchisi boyiche, saqal qoyghan erler térrorchi bolarmish, shuning üchün saqal qoyushni cheklidi. Hazir héch kim saqal qoyup yollarda yürelmeydu, bügünki künde jem'iyette yashlarning köpinchisi türmige qamaldi we terbiyilesh orunlirigha yighiwélindi, kochilarda erler qalmidi.”

Nurnisa xanim yene türklerning köpinchisi sherqiy türkistan dése bilmeydighanliqini ipadilep mundaq dédi: “Men uniwérsitétqa yéngi kelgende sawaqdashlirim mendin sherqiy türkistan qeyerde dep soridi, chünki xeritide yoq, xeritide bolmighanliqi üchün bilmeydu, bu ehwaldin bizning könglimiz bek yérim. Emma bir küni xeritide sherqiy türkistanning nami yézilidu we kök bayraq lepildeydu. . .” 

Proféssor ekrem ariqli'oghli ependi otken yili Uyghur diyarigha bérip ürümchi, turpan, aqsu, qeshqer, xoten qatarliq sheherlerni aylinip chiqqan bolup, türkiyege qaytqandin kéyin, enqere we istanbul qatarliq jaylarda mexsus doklat bérip, Uyghurlarning bügünki ehwali toghrisida melumat berdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.