Ghulamidin paxtaning hayati (8): tagham ebeydulla türkistani kim idi?

Muxbirimiz qutlan
2017.06.27
ghulamidin-paxta-rfa-ziyaret.jpg Ghulamidin paxta ependi shexsiy kutupxanisida radi'omiz ziyaritini qobul qilmaqta. 2017-Yil 10-aprél, nyuyork.
RFA/Qutlan

1949-Yilining axirliridin taki 1950-yilining bahar aylirigha qeder minglighan Uyghur muhajirlar hindistanning keshmir rayonidiki ladaq bilen sirinagar shehirige toplinidu. Yash ghulamidin paxta taghisi ebeydulla türkistani seweblik hindistan chégra saqchilirining köp qétimliq so'al-soraqlirigha uchraydu.

Chünki keshmirge qéchip chiqqan Uyghur muhajirlar teripidin “Sherqiy türkistan muhajirlar komitéti” ning re'islikige saylan'ghan ebeydulla türkistani paxta jemeti ichidiki abruyluq kishilerdin bolup, u “11 Bitim” ning netijiside qurulghan ölkilik birleshme hökümet teripidin qeshqer wilayetlik saqchi idarisining mu'awin bashliqliqigha teyinlen'gen kishi iken. Shu sewebtin hindistan chégra saqchiliri ebeydulla türkistani we uning etrapidiki kishilerde qoral-yaragh bolushi mumkin, dep guman qilidu.

Aridin nurghun yillar ötken bügünki künde ghulamidin ependi taghisi ebeydulla türkistanining ajayip qismetlerge toghan hayat musapisini hesret bilen eslime qilidu. U taghisining muhajirette wapat bolushtin ilgiri özige 12 depterge yézilghan qolyazma eserni qaldurghanliqini, uningda taghisi ebeydulla türkistanining hayat kechmishliri bayan qilin'ghanliqini ilgiri süridu.

Undaqta, ebeydulla türkistani kim? u 1949-yilidiki hijrettin ilgiri, yeni 1930- we 1940-yillardiki qeshqerning siyasiy we medeniy hayatida qandaq rollarni oynighan shexs idi? ghulamidin ependi taghisi ebeydulla türkistanining 1934-yillarda qeshqerde qurulghan Uyghur aqartish uyushmisining re'isi bolghan kishi ikenlikini, kéyinche shéng shisey teripidin qolgha élinip, échinishliq türme hayatini béshidin ötküzgenlikini eslime qilidu.

Ghulamidin ependi taghisi heqqidiki eslimiside, uning shéng shisey türmiside 5 yildek yétip insan tesewwur qilghusiz qiynaqlarni béshidin ötküzgenlikini, taghargha tirik qachilinip öltürülüsh üchün kölge tashliwétilginide tasadipiy pursette qutulup qalghanliqini tilgha alidu.

Ili inqilabining harpisida shéng shisey türmisidin hayat qutulup chiqqan ebeydulla ependi “On bir bitim” din kéyinki ölkilik birleshme hökümet teripidin qeshqer wilayetlik saqchi idarisining mu'awin bashliqliqigha teyinlinidu.

Ghulamidin ependi taghisi ebeydulla qeshqer wilayetlik saqchi idarisige bashliq bolghandin kéyin, saqchi idarisining arxipxanisidin shéng shisey dewride arxiplashturulghan 85 taghar mexpiy arxipni bayqighanliqini tilgha alidu. Ebeydulla türkistanining eyni waqitta ghulamidin ependige sözlep bérishiche, 85-nomurluq taghardiki arxipta qeshqerdiki sowét ittipaqi konsulxanisi bilen shéng shiseyning ishpiyonluq organlirigha mexpiy xizmet qilidighan minglighan yerlik jasuslarning tizimliki bar iken.

Ghulamidin ependi yene taghisi heqqidiki eslimiside 1935-yilidin 1940-yillarning bashlirighiche bolghan ariliqta qeshqerdiki sowét konsulxanining shéng shisey hökümiti bilen birliship qeshqerde ghayet zor ishpiyonluq tori shekillendürgenlikini, bu torgha qeshqerdiki satirash, mozduz, naswalchi, maylamchi bolup türlük-tümen kesiptiki kishilerning ilin'ghanliqini bayan qilidu.

U yene taghisidin anglighanliri boyiche, sowét konsulxanisi bashquridighan bu ghayet zor ishpiyonluq torida hetta qeshqerdiki bir qisim meschitlerning imamliriningmu “Qosh yüzlük” xizmet qilidighanliqini tekitleydu.

Ghulamidin ependi taghisining bayanliridin bashqa hetta özining ösmürlük eslimiliridimu 1930- we 1940-yillardiki qeshqerde rus-sowét tesirining qaysi derijige bérip yetkenlikini chongqur hés qilidu. Uning bildürüshiche, eyni yillarda Uyghur diyari sowét ittipaqining xam eshya bazisigha aylan'ghan bolup, qeshqerning tashqi sodisi pütünley dégüdek sowét ittipaqining kontrolluqigha chüshüp qalghan iken.

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.