Tonulghan yazghuchi we dramaturg exmetjan hashiri we uning edebiy ijadiyiti

Muxbirimiz jüme
2020.08.14
exmetjan-hashiri-1.jpg Tonulghan yazghuchi we dramaturg exmetjan hashiri ependi.
RFA/Oyghan

Qazaqistan yaki ottura asiya Uyghur edebiyati heqqide toxtalghinimizda, mezkur rayon'gha siyasiy sewebler bilen Uyghur rayonidin köchüp chiqqan zor bir türküm péshqedem yazghuchilar tunji bolup yadimizdin kéchishi mumkin. Halbuki, bu rayonining Uyghur tili we edebiy ijadiyitining tereqqiyatigha öchmes izlarni qaldurghan we zor töhpilerni qoshqan edibler arisida esirlerdin buyan hazirqi qazaqistan teweside yashap ötken yerlik Uyghurlarning perzentlirining barliqimu ret qilishqa bolmaydighan bir heqiqettur.

Qazaqistanda tughulup shöhret qazan'ghan Uyghur yazghuchisi, dramaturg exmetjan hashiri ene shularning jümlisidindur.

Exmetjan hashiri kim?

Tonulghan yazghuchi we dramaturg exmetjan hashiri 1938-yili almuta wilayitining chélek rayonigha qarashliq maliway yézisida dunyagha kelgen. 1956-Yili panfilof nahiyesining yarkent shehiridiki pédagogikiliq téxnikomini tamamlap, andin hazirqi el-farabi namidiki qazaq milliy uniwérsitétining filologiye fakultétigha oqushqa chüshken. U 1961-1962-yilliri qazaq radiyosida diktor bolup ishlep, andin 1962-1965-yilliri ibray altinsarin namidiki pédagogika penliri ilmiy-tetqiqat institutining aspiranturiyeside oqughan. 1970-We 1982-yillar ariliqida “Uyghur awazi” gézitide edebiyat we sen'et bölümining bashliqi bolup ishligen. 1982-Yildin bashlap u qazaqistan yazghuchilar ittipaqi Uyghur edebiyati boyiche edebiy meslihetchi, andin yazghuchilar ittipaqi bashqarmisining katipi bolghan. Edib 1991-yildin bashlap “Arzu” zhurnalning bash muherriri bolup ishlise, axirqi yillarda yazghuchilar ittipaqi Uyghur edebiyati kéngishini bashqurghan.

Exmetjan hashirining “Yashighinim yashighan” (1965-yil), “Kechmes könglüm” (1969-yil), “Solmas gül” (1977-yil), “Nur ana” (1988-yil) powéstliri, “Yalghuz yalpuz” (1987-yil) romani, “Idiqut” namliq tarixiy romanining birinchi kitabi 2003-yili neshr qilin'ghan. 2013-Yili bolsa uning ikkinchi kitabi “Barchuq arttékin” romani neshr qilindi.

Mu'ellipning “Yalghuz yalpuz” romani rus, “Idiqut” romani rus, türk we ezerbeyjan tillirida yoruq kördi, “Yerge tökülgen yash” powésti bolsa, 1989-yili Uyghur élining xelq neshriyati teripidin bésildi.

Exmetjan hashiri qazaqistan Uyghur milliy dramaturgiyesining tereqqiyatigha zor töhpe qoshqan yazghuchi. Uning “Ölmes bolup tughulghanlar”, “Muqamchi”, “Déhqan”, “Idiqut”, “Yalghuz yalpuz” sehne eserliri qazaqistanliq we chet'ellik tamashibinlarning zor alqishigha sazawer bolghan. U shundaqla rus yazghuchisi anton chéxofning “Aluchiliq bagh”, ispan sha'iri we dramaturgi garsi'a lorkining “Qanliq toy”, qazaq sha'ir we dramaturgi qu'andiq shan'ghitbayéfning “Pah, yigitler!” eserlirini Uyghur tiligha terjime qilghan.

Exmetjan hashirining quddus ghojamyarof namidiki dölet akadémiyelik Uyghur muzikiliq komédiye tiyatirida sehnileshtürülgen “Idiqut” esiri 2010-yili ottura asiya memliketlirining 3-xelq'ara tiyatérlar féstiwalining sahibi atalghan.

Uning “Idiqut” romani 2003-yili “Ilham” mukapatigha, shu namliq sehne esiri 2012-yili qazaqistan yazghuchilar ittipaqining xelq'ara “Alash” edebiyat mukapatigha érishken. Edib “Hörmet” ordéni we bir qatar yuqiri derijilik médallar bilen teqdirlen'gen. 2015-Yili yazghuchi “Qazaqistan jumhuriyitining emgek singdürgen erbabi” dégen pexriy namgha sazawer bolghan.

Nur ana

(Powéstin parche)


Nur ana öz kömichige chogh tartishni bilmeydighan be'eyni altundin soqulghan, kemter, sewir-taqetlik, yurt ghémini qilidighan ayal idi. Derexlerning sériq yopurmaqliri shildirlap yerge chüshüp, shamal bilen her yaqqa uchqanda, meshke ot qalap öyni issitalmay, kochilardiki qarlarni süpirip yürüp, oy-xiyalgha bériletti. Bu iradisi ching ayalning chachliri bara-bara béshidiki aq yaghliqtin héch periq qilmaydighan boldi. Lékin aptap chirayidin nur ketmigini bilen, qelb shatlighining oti öchüp kül bolghan. Biraq u ümid bilen hayatni qedirleydu. Söz-dorigha oxshash, artuqi zerer keltüridu dégendek, ana köp sözlimeydu. Uning térikish achchiq elemliri tügimeydu. Nachar ademlerni adem, insan qatarigha qoshmatti. Anining perez qilishiche, ular yurtning tomurini qiyghan qurtlar. Ular nur anining yürek-öpkisiningmu qurutti. Biraq ular uning nepesini boghalmidi, boghsimu uning iradisini sunduralmidi. U tenha ötüwatqan bolsimu ömrige échin'ghan, ökün'gen emes. Shuningdek könglimu, chéhrisimu bir qétimmu échilghan emes. U yurtning zildek yükini zimmisige artqan insan. U chaharbaghni ghazang bolmaydighan, bahari qaytip kélidighan, tirilidighan zumrettek suliri yene aqidighan awat yurt bolidu dep hés qilidu.

Seksen yashlar qarisini körgen égiz boyluq, jüdeng, egme qash bu momayning quyash nuri chaharbaghni tekshi yorutqanda, kichik dériziliri kochigha qarighan pakar we kona öyning ögzisige chiqip alidighan aditi bar. “Tashqa yamghur yaghsa kökermes” detti yaqa yurtlarda yürgen kishiler uni zangliq qilip. Nur ana chaharbaghning tashlirini téxiche sanap bolmisa kérek. Nedin sanap tügetsun, asmandiki yultuzlardinmu köp tash tursa.

Ana tash sanimidi, yultuz sanimidi. U chaharbaqqa kelgen illiq yazning, yéqimliq küzning, qehritan qishning qaysi küni qandaq atti, ene shularni yadida tutti. U derex kökerse-yurt kökerdi, yer kökerse-yurt kökerdi dep yashawerdi. Ana bu qedimiy yurtta némishqa özi yalghuz yashawatidu? buni özila bilidu. Sir saqlash-til astigha chogh élip turushtinmu musheqetlik dégendek, anining qelbidiki sir uningdinmu éghir. Birliri uni: “Eqlidin azghan ayal, bolmisa, tenhadin-tenha eski tamlarni saqlap yüremdu dése, yene birliri: “He-y, bextsiz béchare” dep éghir tinatti. . . Emma u shundaq dégenlerge: “Topini, tashni, suni qedirlimigen, siler bextsiz!” deytti. . . U ögzide olturup aliqanlirini échip qaridi we uningdiki tüz we qiysiq, almiship, chirmiship ketken siziqlarni öz ömrige oxshatti we térisi népiz, inchike siziqlar chirmighan mangliyigha qolini saye qilip, nuri roshen közlirini yiraq-yiraqqa tikip qaridi. Uning közi hemishe bayséyitqa, maliwaygha qadilip, shu yaqlargha ketken yurtdashlirini séghinip yighlayti. U her küni ögzige üch qétim chiqip yolgha qaraydu, uning yashqa tolghan méhriban közliri ye maliwaydin, ye bayséyittin chaharbagh terepke qarap, ye yayaq, ye éshekke, ye atqa minip chiqqan kishilerni körmigili newaq. Ular némishqa kelmeydu? némishqa shundaq?. . Bu yerde yürigide oti bar kishilar yashighan idighu!” -dep endishe bilen bé'aram bolidu. Biraq ahu-peryadqa chüshüp ketmeydu. Yurtdashliridin ümidini üzmeydu. “He, meyli, bir küni bolmisa, bir küni yürigide oti bar chaharbaghliqlar méni yoqlap kéler. Méni séghinmisa, kindik qéni tökülgen yérining topisini, süyini séghinip kéler”, dep yene ümidlinidu. . . . Biraq uning kéchiliri, kündüzliri chaharbaghni yalghuz arilap yürgende arzu-xiyallargha bérilip hesretlinip yighlighan künlirimu bolghan. Bundaq chaghlarda yurtdashlirini tesewwur qilip, köz aldigha keltüretti we ötken künlirini eslep, oy-xiyallargha chömetti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.