Köp qirliq edib ilaxun jelilofning ömür bayani

“Bir Uyghur külse, köngüllük déme,

Pütkül xelqining yüriki sunuq.

Bir Uyghur ölse, artuq ghem yéme,

Tiriklirining hesriti ulugh.”

Mana bu nöwette allmutada istiqamet qiliwatqan Uyghur edib ilaxun jelilof Uyghurlarning tragédiyelik riyalliqidin hesretlinip, qelemge alghan sansiz misralarning bir qismidur.

Ilaxun jelilof 1942-yili qazaqistanning almuta wilayiti Uyghur nahiyesining ketmen yézisida déhqan a'iliside dunyagha kelgen. U ikki yash waqitlirida uning dadisi jélil ependi stalin'grad urush sépide qurban bolghanliqi üchün pütünley anisi menishxanning terbiyeside chong bolghan. Ilaxun 1959-yili mektepni tamamlap, kolxozda ikki yil ishligendin kéyin, almutagha jaylashqan abay namidiki pédagogika instituti filologiye fakultétining qazaq bölümige oqushqa kirgen.

Ilaxun jelilof bir mezgil oqutquchiliq qilghandin kéyin, 1980-yili özbékistan radiyo komitéti xelq'ara bölümining qazaqistanda turushluq muxbiri, 1982-, 1985-yilliri “Jazushi” neshriyati Uyghur tehrir bölümining bash muherrir qatarliq wezipilerde bolghan.

U yene 1985-, 2000-yilliri “Uyghur awazi” gézitide 2000-, 2006-yillar ariliqida jumhuriyetlik dölet Uyghur muzikiliq komédiye tiyatiri teripidin neshr qilinidighan “Sen'et” gézitining bash muherriri bolup ishlep, dem élishqa chiqqan.

Ilaxun jelilofning sha'ir bolup yétilishide péshqedem pédagoglar, alimlar, yazghuchilardin hakim meshürof, büwixan elaxunowa, iliya bextiya we bashqilar muhim rol oynighan.

Edibning deslepki eserliri mektepte oquwatqan chaghlirida metbu'atta élan qilinishqa bashlighan. Kéyin uning “Yerge tezim”, “Intilish”, “Salam xelqim”, “Wesiyet”, “Miras” namliq kitabliri neshr qilin'ghan.

Edib po’‍éziye bilenla cheklinip qalmay, proza ijadiyiti bilenmu shughullan'ghan we tonulghan kompozitor quddus ghojamyarofning hayati we ijadiyitige béghishlan'ghan “Yéngiche yangrighan ahanglar”, Uyghur xelqining qehriman qizi iparxan'gha béghishlan'ghan “Iparxan” qatarliq tarixiy powéstlarni qelemge alghan. U hazir almuta shehirining dostluq mehelliside yashimaqta.

Nadamet

‍Ilaxun jelilof

Bir Uyghur külse, köngüllük déme,

Pütkül xelqining yüriki sunuq.

Bir Uyghur ölse, artuq ghem yéme,

Tiriklirining hesriti ulugh.

Ügdep qalghandek jenggiwar tuyghu,

Özini özi untudi belkim.

Pütkül wujudin igilep qayghu,

Chirayi solghun, béqishi ghemkin.

Ichimni tatlap künde tughular,

Janni qéynighan jawabsiz so'al.

Dunyada ornung nede, Uyghurlar?-

Ming yil awwalqi bichare shu hal.

Heriket, idrak, peylige béqip,

Talay özgerdi ademler, zaman.

Turmushning günsiz chiriqin yéqip,

Özgermey kéler Uyghurum haman.

Hörlük küreshte quchmighach zeper,

Xatirjem, tinchliq qilmighan nésip.

Her küni kéler teshwishlik xewer,

Wujudni daghlap, yürekni qisip.

El béshin qoshqan oghuzxan xaqan,

Perman chiqarghan Uyghur atashqa.

Xelqining dangqin alemge yayghan,

Tarixin yézip menggülük tashqa.

Ejdadlar bergen miraslar ulugh,

Shuni maxtinip kérimiz kökrek.

Barliq ijtihat-allahqa qulluq,

Oqet, emgektin toy, meshrep köprek.

Moyunchur, mehmut, yüsüp xas hajib,

Nawa’‍iy dangliq jahan ehlige.

He, biz, atilar yolidin dajip,

Ixtiyar berduq gasliq meylige.

Ilim öginip, igilep hüner,

Bashqilar qurdi bilim textini.

Murat-meqsetke kebe yetküzer,

Uyghurlar közlep mangar mekkini.

Allah jékilep éytqan bendige:

“Yaritish mendin, yarilish sendin.”

Bizler hemmini artip teqdirge,

Sa'adet, erk izdiduq dindin.

Tepekkur közin, garangliq torap,

Körmes burundin néri-yéqini.

Tuyghu, sezgüni bighemlik orap,

Ayralmas rengning qara-éqini.

Hemmini öz dep, aqköngül sanap,

Échip tashlaysen ichki siringni.

Düshmen qoynida yürer tash saqlap,

Atidu közlep ajiz yéringni.

Ögey atalding boghulup ününg,

Özüng béghida erkin sayralmay.

Qara tünekke aylandi kününg,

Dostni, düshmenni téxi ayralmay.

Téniding ana makan'gha patmay,

Bilmey kim salghan qulluq sewdagha.

Azab, külpetke qarshi oq atmay,

Derdke izdeysen ghayiptin dawa.

Ishench artqan “Dost” ning peylidin,

Talay aldinip chüshtüng bu koygha.

Egeshken shirmu qoyning keynidin,

Kimlikin untup, aylinar qoygha.

Wetensiz elni mensitmes dunya,

Közge ilmaydu erzimes qedring.

Qanliq yash töküp, qaxshighin, zarla,

Héch kim qelbini tewretmes derding.

Öz diyaringda kelgindi yekler,

Depsende qilip nomus, ghururni.

Uyghur neslidin taralghan eller,

Emdi mensitmey, xorlar Uyghurni.

Gödektek yéngi kelgen hayatqa,

Temtirep ochuq yerde adashtuq.

Büyük taghlarni tartquzup yatqa,

Öz-ara pakar döngni talashtuq.

Yala chaplinip izgü ishinggha,

Sendin bashlinar qara tizimlar.

Chüshken külpetler azdek béshinggha,

Naheq téngildi xunük “Izmlar”.

Zorawan textke olturghan zaman,

Adalet, heqliq, heqiqet ze’‍ib.

Shunga qayashsiz, igisiz qalghan,

Tenha Uyghurgha téngilar eyib.