Сибирийидики муназириләр: уйғурлар мустәқил дөләт қураламду? (1)


2005.04.20
ofitser.jpg
1944Йили қурулған шәрқий түркистан җумһурийити мәзгилидики миллий армийә аял офитсерлири

Рус мутәхәссиси владимир кузменкинниң русийиниң новосибирск шәһридә чиқидиған " новосибирск кәчлик гезити" дә елан қилған " етишиватқанларниң алдинқи сепидә " намлиқ мақалисидә уйғурлар һәққидә қизиқарлиқ көз қарашлар оттуриға қоюлғандин сирт йәнә йеқинда русийиниң сибирийә районидики томский районлар ара иниститути билән алтай университети бирлишип, мәхсус уйғур мәсилиси бойичә бир илмий муһакимә йиғини өткүзгәнликини көрситилгән. Бу йиғинда рус алимлири уйғурлар буниңдин кейин қайта мустәқил дөләт қураламду-қуралмамду? дегән тема үстидиму музакирә қилған икән.

Уйғурлар икки әсирдә төт йүз қетимдин артуқ қозғилаң көтәргән

Русийә мутәхәссиси владимир кузменкинниң өз мақалисидә баян қилишичә русийиниң срибирийә районида өткүзүлгән мәзкур илмий муһакимә йиғинида русийә алимлири уйғурларниң йеқинқи әсирдики сиясий тәқдири вә русийиниң униңға көрсәткән тәсирлири һәққидә муназирә елип барған.

Апторниң оттуриға қойишичә, уйғурлар үч әсирдин буян өзлириниң миллий мустәқил дөлитини қолға кәлтүрүш үчүн күрәш қилмақта. Уйғурлар қәдимки вақитларда йүксәк тәрәққи қилған мәдәнийәт яратқан болуп, 18-әсирдә хитайниң һөкүмранлиқиға чүшүп қалған болсиму, лекин хитай бу земинда һеч қачан хатирҗәмликкә еришәлмиди.

Русийә тарихчилириниң қаришичә, икки йүз йилдин артуқ вақит җәрянида уйғурлар төт йүз қетимдин артуқ чоң –кичик қозғилаң көтүрүп, бир қанчә қетим өз мустәқиллиқини қолға кәлтүргән болсиму, лекин кейин буниңдин йәнила айрилип қалған. Әмма, улар буниң билән үмидсизләнмәй, йәнила өзлириниң азадлиққа вә әркинликкә болған интилишлиридин ваз кәчмигән . Әлвәттә, уйғурларниң өтмүштики вә бүгүнки күнләрдики қаршилиқ һәрикәтлири һәм демократик вә инсаний һоқуқлирини қолға кәлтүрүш күрәшлири йеқинқи вақитлардин буян дуняниң көплигән дөләтлиридики алимлар вә күзәткүчиләрниң диққәт нәзәрлирини қозғимақта.

Қолдин кәткән пурсәт

Рус мутәхәссиси владимир кузменкинниң "новосибирск кәчлик гезити"дә елан қилған мақалисидә оттуриға қойишичә 1878-йили, уйғур дөлити хәлқ араниң етрап қилиш пурситигә һәқиқи җәһәттә еришкән болсиму, бирақ әнгилийә билән русийиниң өзара дүшмәнликлириниң күчүйүп кетиши түпәйлидин бу әмәлгә ашмай қалди. Зор қозғилаңлар 1931-йили, 1937-йили вә 1944-йили қайта йүз бәрди. Бир қанчә йил шәрқий түркистан җумһурийити мәвҗут болди. Бу йеңи дөләтниң әйни вақитта совет иттипақиниң тәркибидики бир иттипақдаш җумһурийәт болуп қелиш мумкинчиликиму бар иди. Кремил мав зедуңға йол қоймиған болса, бәлки бу дөләт техи һазирғичә мәвҗут болуп турған болар иди.

Мақалә апториниң тәкитлишичә уйғур хәлқи әнә шундақ бир қанчә қетим мустәқил дөләт сүпитидә мәвҗут болуп туруш пурситидин мәһрум қалған болуп, русийә мутәхәссислири буниң сәвәбиниң сабиқ чар русийә вә сабиқ совет иттипақи билән мунасивәтлик икәнликини етирап қилишиду.

Совет иттипақи уйғурларниң тәқдирини қарта қилип ойниди

Рус аптори владимир кузменкинниң баян қилишичә, һазир русийидә көплигән илгири мәхпий тутулған архип һөҗҗәтлири елан қилинди. Буниңда "йеңи чегра" мәнисини беридиған шинҗаңда 30-40-йилларда болуп өткән вәқәләрниң маһийити әкис әттүрүлгән. Москваниң буюруқи бойичә шәрқий түркистанға киргүзүлгән еғир қораллар, минамйотлар совет иттипақи тәрипидин 1945-йилиниң июл айлирида елип чиқип кетилгәндә йәрлик аһалилар һәйран қелишқан иди. Шәрқий түркистан армийисидә пәқәт бир қанчә һәрбий мәслиһәтчиләр вә хәвәрлишиш аппаратлирила қалдурулуп, ярдәмгә кәлгән қазақ, өзбек қатарлиқ совет офитсер вә әскәрлири пүтүнләй қайтуруп кетилди.

Илмий муһакимә йиғинида пикир баян қилған ,1944-1949-йиллириғичә мәвҗут болған шәрқий түркистан җумһурийитиниң тарихини тәтқиқ қилған рус алими бармин әпәндиниң ейтишичә әйни вақитта москваниң мундақ йүзсизлик қилишиға нисбәтән пәқәт уйғурлар нарази болуп қалмастин һәтта совет иттипақи тәрипидин әвәтилгән җәңчиләр вә офитсерләрму нарази болған. Мәсилән москва тәрипидин шәрқий түркистан җумһурийитигә юқири дәриҗилик мәслиһәтчиликкә әвәтилгән генерал лан фаңму қаттиқ нарази болуп, өзини өлтүривелишқа урунған болсиму, бирақ ярилинип қутқузивелинған икән. Бармин әпәнди мундақ дәйду:

" Генерал лан фаң совет иттипақиниң шәрқий түркистанға бериватқан ярдәмлирини тохтитиш вә сияситини өзгәртиши билән виҗдани вә әхлақий җәһәттин азаблинип, өзини өлтүрүвелиш қарариға кәлгән. Сталинниң уйғур, қазақ, қирғиз қатарлиқ һәр қайси хитай әмәс милләтләрниң азадлиқ күрәшлирини башта қоллап, һәтта униңға қорал-ярақ вә башқа мадди-мәниви җәһәтләрдин ярдәм беришидин үмидләнгән хәлқләр москваниң бирақла өзлиридин йүз өрүшидин ғәзәпләнди. Генерал лан фаң совет иттипақиниң бу қилмишини бир хаинлиқ вә сатқинлиқ дәп һесаблап психологийилик вә әхлақий җәһәттин зәрбә һес қилди. Униң бу қилмиши һәққидә 2-номурлуқ өйниң қомандани генерал егнароп москваға доклат йоллиған иди"

Русийидики барнаул университетиниң профессори һесабланған валерий бармин әпәнди йәнә сабиқ совет иттипақи һөкүмитиниң уйғурларниң сиясий тәқдири билән ойнашқанлиқини, әгәр ундақ болмиғанда өткән әсирниң 40-йиллиридила уйғурларниң өз мустәқил дөлитини сақлап қелиш мумкинчилики барлиқини тәкитләп мундақ деди:

" Шинҗаңдики уйғур қатарлиқ хәқләр өзлириниң мустәқиллиқи һәрикәтлиригә совет иттипақиниң ярдәм беришигә наһайити ишәнгән иди. Бирақ, совет иттипақи һөкүмитиниң уйғур, қазақ қатарлиқ хәлқләрниң азадлиқ һәркәтлирини қоллиши пәқәт сиясий мәқсәт үчүн пайдилиништин ибарәт болуп, москва уйғурларниң тәқдирини пәқәт хәлқара сиясий оюнлардики қарта қилиштәк номуссиз оюнни ойнап чиқти халас. Буниң бәдилигә у шең шисәй вә җаң кәйши һөкүмитидин аччиқини елип, хитайни москваниң мәнпәәтлиригә йол қоюшқа мәҗбур қилди"

Владимир кузменкин исимлик рус мутәхәсисиниң оттуриға қойишичә, москва шәрқий түркистандики бу уруш узун вақит давамлашса, совет иттипақиниң иқтисадий мәнпәәтлири зиянға учрайду дәп қарап, һәрбий ярдәмни тохтитиш керәкликини қарар қилған. Нәтиҗидә қозғилаң бастурулуп, шәрқий түркистан җумһирийити ахирлишип, бу җайда 1955-йили аптоном район қурулған болсиму, бирақ уйғурларниң мустәқиллиқ күрәшлири һеч қачан тохтап қалмиған. (Үмидвар)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.