Xitayni tinchliq tereqqiyat aq tashliq kitabni élan qilishqa néme mejbur qildi?

Nöwette chet'ellerdiki Uyghurlar, xitay démokratchiliri we tibet pa'aliyetchiliri xitayning mezkur tinchliq jakarnamisini élan qilishidiki seweb we meqsiti heqqide mulahiziler yürgüzmekte. Aldinqi anglitishimizda Uyghur milliy rehbiri rabiye qadir xitayning tinchliq tereqqiyat aq tashliq kitabining junggoning emeliyiti bilen ziddiyetlik ikenlikini tekitlep “Xitay bu ehmiyetsiz bayanliri bilen dunyani aldiyalmaydu, xelqinimu téximu aldiyalmaydu” dégen idi. Undaqta xitay démokratchiliri we tibet pa'aliyetchiliri mezkur aq tashliq kitabqa qandaq baha béridu?

Xitayning iqtisadiy, herbiy, siyasiy, diplomatiye, pen téxnika, her sahede barghanche ilgirilep küchiyip bérishi bilen dunyada xitay tehditimu barghanche mas qedemde kücheymekte idi. Mana mushundaq bir weziyette xitay hökümiti 6-séntebir “Junggoning tinch tereqqiyat” aq tashliq kitabini élan qilip, “Junggo héchqachan tajawuzchiliq qilmaydu, héchqachan kéngeymichilik qilmaydu we dunyagha hökümran bolushni talashmaydu we hökümran bolmaydu” dep jakarlidi.

Xitayning bir tereptin herbiy teyyarliqlarni barghanche tereqqiy qildurup yene bir tereptin “Men peqet tinch yolda tereqqiy qilmaqchi, héchkimge tajawuz qilish niyitim yoq” dep jakarlishidiki meqsiti néme? xitay buning bilen dunyada ulghiyiwatqan xitay tehditini peseytelemdu? bu so'allirimizgha amérikidiki xitay siyasiy analizchilardin SETON-HALL uniwérsitétining dem élishqa chiqqan proféssori Winston Yang jawab berdi:
‏-Xitayning bu aq tashliq kitabta bermekchi bolghan asasliq signali bolsa dunyagha qaritilghan, u shuni tekitlimekchi “Junggo bir tinchliqperwer dölet, biz héchkimge tajawuz qilmaymiz”. Xitayni bundaq déyishke mejbur qilghan nerse, abruy mesilisi yeni xitay xelq'arada yüzini tikleshke urunuwatidu, chünki uning yüzi qalmidi. Némishqa désingiz, uning dégini bir, qilghini bashqa bolup kelmekte. Dunya uninggha ishenmeydu. Tashqi siyasette men tinchliqperwer deydu, herbiy teyyarliqini kücheytip teywen'ge toxtimay tehdit salidu, etraptiki déngiz chégralirida kéngeymichilik qilidu. Ichki siyasitige qarap baqsaq, hakimiyitining muqimliqi üchün xelqning naraziliqini qoral bilen basidu, shinjang, shizang mesililiride téximu qattiq basturidu, peqet bir partiye hökümetni bashqurup, kommunist partiyining menpe'itige toghra kelmigen her qandaq nersini yoqitidu, bu qandaqlarche tinchliq yoli bolsun. Bu künde buninggha héchkim ishenmeydu.

-Xitayning téz tereqqiy qilishi néme üchün dunyagha tehdit hasil qilalaydu?
-Xitayning iqtisadla emes, hemme sahede téz tereqqiy qilip dunyada ikkinchi chong küchke aylinalishida bir qolluq siyasiy, iqtisadiy taktikisi bar, uning kötürülüshi bir partiyilik tüzüm bilen küchni merkezleshtürüshte. U buning netijisini kördi, bu xitay döliti yaki xelqining tereqqiyati emes, xitay kommunist hökümitining tereqqiyati, chünki bu küch xalighan nersini bir qarar bilen emeliyleshtüreleydu, mesilen, ötkende sars doxturxanisini bir ay ichidila qurup chiqti. Néme üchün? chünki, u amérika we bashqa döletlerdek iqtisadi, muhit qatarliq ministirliqlarning, parlaméntning testiqlishini kütmeydu. Özi biwasite qarar élip buyruq bersila hemmini qilalaydu. Mana bu xeterlik, bu hökümranliq tehditi. Hazir hetta amérikinimu tehdit hés qilduruwatqan nerse, xuddi gétlirge oxshash xitayning tutqan bir partiye hemmige hökümranliq qilidighan siyasiy qurulmisi. Bu gherb ellirining közide xitay tehditi hasil qilghan terep.

-Undaqta xitayning men tajawuz qilmaymen dégendek wediliri dunyaning közidiki xitay tehditini yumshitalamdu?
‏-Aq tashliq kitabning ismi bek chirayliq boptu, lékin bashqa döletlermu exmeq emes-te, xitayning déginigila ishinidighan. Peqet xitayning siyasiti özgergende yeni u démokratiyilik bir döletke aylan'ghandila andin bu tehdit tügishi mumkin. Shu chaghda u özi dewatqan tinch tereqqiy qilish yoligha kirgen bolidu. Eger u özi dégendek tinch yolda mangghan bolsa néme üchün awi'amatka yasawétiptu, amérikining xitayning herbiy teyyarliqliri heqqidiki eng yéngi doklatida éytqandek xitayning hazirqi herbiy teyyarliqi özini qoghdashqa zörür bolghan teyyarliqtin köp éship ketken. Xitay özining obrazini yaxshilashqa tirishiwatidu, emma uni quruq wede sho'arliri bilen özgertelmeydu.

Tibet pa'aliyetchisi yeni tibet diniy dahiysi dalay lamaning sabiq qoghdighuchisi hazir amérika kaliforniye shtatida turuwatqan jamyang tarjé, xitay hökümitining mezkur atalmish tinchliq tereqqiyati aq tashliq kitabni élan qilishtiki sewebini analiz qilip “Xitay krizista qaldi. U bolsimu ishench krizisi” deydu:
‏-Xitay krizista, dunya uninggha ishenmeydu? xelqimu uninggha ishenmeydu. Eger bir adem heqiqiy tinch bolsa, u özini men tinchliqperwer dep warqirap yürmeydu. Qanche qattiq warqirisa, uning tinchsizliqini körsitidu. Bu addiy logika. Toghra, hazirche xitay birer döletke tajawuz qilmidi. Emma, uning tibet we Uyghurlargha ishlitiwatqan basturush wasitiliridin uning tajawuzchi yawuzluqi körünüp turidu. Emeliyette xitayni dunyagha tehdit körsitiwatqan nerse uning herbiy küchimu emes, iqtisadiy küchimu emes, uning ishenchsiz teripi yeni xitaygha her qandaq sahede ishen'gili bolmaydu, bu tehdit hasil qiliwatqan terep. Dunyaning közide xitayning siyasiti ishenchsiz, xitayda ishlepchiqirilghan nerse ishenchsiz, chünki künde turmushta uchrishiwatqan xitayning barliq nersisi ishenchsiz, yalghan.

Shunga dunya uning yalghan wedilirige ishinip ketmeydu, méningche, xitaydiki kommunist partiyisining ezalirimu ishenmeydu. Emma xitay hökümiti yenila teshwiqatni meqset qilip, dölet sirtidiki özige mayil obzorchilarning teshwiqati bilen dölet ichide uni hezim qilmaqchi.

-Undaqta xitayning mezkur aq tashliq kitabining Uyghur, tibet mesilisi bilen qandaq munasiwiti bar?

‏-Emeliyette Uyghur, tibet mesililiri xitaygha nisbeten chong tehdit emes. Eng chong tehdit özining xelqining yeni bir milyard üch yüz milyon xitay puqrasining xitay kommunist hökümitige ishenmesliki. Xitay hökümiti Uyghur tibetlerning naraziliqlirini térrorluqqa, bölgünchilikke artip türlük wasitiler arqiliq basturalaydu, shundaq qilip keldi,hetta waqti kelse xitay milletchilikini oyghitipmu qarshi turalaydu. Emma, özining xitay xelqining ishenchige érishish undaq asan emes. U meyli aq tashliq bolamdu, kök tashliq yaki qara tashliq kitab dep élan qilsun, peqet tashqi dunyagha teshwiqat tarqitip uningdin hasil bolghan özige paydiliq inkasni suyi'istémal qilip xelqide hakimiyitige bolghan pexirlinish, ishench tuyghusi hasil qilmaqchi xalas.