Xitay milliti epu sorisa xitaydiki milletler ara ziddiyet pesiyemdu?

Yéqinqi bir heptidin buyan Uyghur biz tor bétide, “Xitay milliti epu sorisa, xitaydiki milletler munasiwiti yaxshilinamdu?” dégen témida bes-munazire élip bérildi.
Muxbirimiz shöhret hoshur
2011.06.21
Xitay-saqchiliri-2009-07-09-kuni-Urumqide-tutqun-qilghan-Uyghurlar-305.jpg Süret, ürümchi kechlik gézitige bésilghan xewer. 2009‏-Yil 9‏-iyul küni kéchide neyzilik miltiq we sim qamcha bilen qorallan'ghan xitay saqchiliri 190 din artuq Uyghurni namayish “Gumandari” dep tutqan we baghlap qoyup qattiq kemsitken.
RFA Photo

“Qandaq qilghanda, xitaydiki milliy ziddiyetlerni waqtinche bolsimu peseytkili bolidu?” dégen mesile, nöwette xitay ichi-sirtidiki weziyet közetküchilirining muhim analiz témisigha aylanmaqta. Béziler köchmen yötkeshni toxtitishni muhim nuqta dep qarisa, béziler iqtisadiy barawerlikni shekillendürüshni asasliq ötkel dep qarimaqta. Yene bir qisim közetküchiler bolsa, xitay milliti dölitidiki bashqa milletlerdin tarixiy xataliqlirini étirap qilip epu sorighandila, milletler ara munasiwetning yumshash éhtimalliqini texmin qilishmaqta. Uyghurbiz tor bétide élan qilin'ghan “Xitay xelqi epu sorisa, xitayda milletler ara munasiwet yaxshilinamdu?” dégen témidiki maqalide mundaq déyilgen:
“Köp sandiki xitay weziyitini közetküchi chet'ellikler, xitaydiki milliy ziddiyetlerning yiltizini iqtisadiy tengsizlik dep qarimaqta. Ular xuddi, iqtisadiy mesile tügisila, milliy mesiliningmu özlükidin hel bolidighanliqini texmin qilishmaqta. Bu pütünley xata bir texmindur. Chünki xitay millitining xitaydiki bashqa milletlerge ötmüshte salghan zulumlirini untup kétish mumkinmu?”

Aptor bu pikrini sherhlep, Uyghur rayonining ötmüshtiki weziyetliridin misallarni körsetken. Zu zungtang dewridin atalmish medeniyet inqilabi dewrige qeder Uyghur rayonida bolup ötken milliy qirghinchiliqlarni qisqiche eslitip ötken aptor xitay millitining yaponiyilikler bilen bolghan munasiwiti heqqide toxtilip mundaq dégen:
“2-Dunya urushi axirlashqinigha 60 yildin ashti, xitay xelqining yaponiyiliklerning köpinchisini epu qilghini yoq, sewebi peqet yaponiyilikler, xitay millitidin semimiy epu sorimidi dégendin ibaret. Aptor bu sözliridin kéyin, xitaydiki milletler munasiwiti tarixining, bashtin-axir toqunush tarixiy, urush tarixiy we qirghinchiliq tarixiy ikenlikini, epu sorashning milletler ara munasiwetni yumshitishta qilchimu roli bolmaydighanliqini bayan qilghan.”

Bu témigha yézilghan bir inkasta, xitay millitidin xataliqlirini tonush we étirap qilish pezilitini kütüshke bolmaydighanliqi bildürülüp mundaq déyilgen:
“Men xenzu millitini insaniyetke ortaq bolghan bir qisim eqelliy exlaq ölchemlirini chüshinish we höküm qilish iqtidari bolmighan bir xelq dep qaraymen. Ewladlirigha qisas élishtin 10 yildin kéyin bolsimu waz kechmeslikke chaqirghan bir medeniyettin, bashqa milletlerdin epu sorashni kütüsh imkansizdur.”

Bu témidiki yene bir inkasta mundaq déyilidu:
“Yiraq we yéqin tarixni qoyup turayli, köz aldimizda yüz bergen, 26-iyun shawgüen weqesi, 7-iyul ürümchide yüz bergen xitay köchmenlirining zorawanliqi weqesi, xitay-Uyghur munasiwitining qaysi derijide ikenlikini körsitip béridu؛ bundaq bir zorawanliqtin qélip qalghan daghni quruq epu bilenla emes, tizlinip yash töküsh bilenmu tazilighili bolmaydu. Munazirige yézilghan axirqi bir inkasta, aptor özining eslide milletchi héssiyattin xaliy bir kishi ikenlikini, lékin chet'eldiki bir qisim xitaylarning 5-iyul weqeside yenila xitay hökümitini aqlap yazghan maqalilirini oqughandin kéyin, xitay milletler munasiwitining kélechikidin pütünley ümidsizlen'genlikini bayan qilghan.”

Xitaydiki milletler munasiwiti heqqide xitayche torbetlerdimu köpligen mezmunlarda inkaslar mewjut. Bularning nahayiti az bir qismida, xitay hökümiti milliy mesililerni bir terep qilishta insap we adaletke chaqirilsa, köp qismida, Uyghur qatarliq milletlerni téximu qattiq basturush hetta qirghin qilish teshebbus qilinmaqta. Xitayning intérnét saqchiliri, hökümetni xataliqini tüzitishke chaqirghan inkaslarni öchürüp tashlap, basturush we qirghinchiliqni teshebbus qilghan inkaslargha köz yummaqta. Shendung uniwérsitétining proféssori sun wén'gu'a ötken yili radi'oyimizning ziyaritini qobul qilghanda, özining 5-iyul weqesige chétishliq Uyghurlargha bérilgen ölüm jazalirini xata dep qaraydighanliqini, 7-iyul weqesidiki xitay puqralirining zorawanliqiliridinmu nomus qilidighanliqini bildürgen, shundaqla bir küni xitay xelqi Uyghur xelqidin epu sorashqa mejbur bolidighan künler kélidighanliqigha ishinidighanliqini bildürgen idi. Béyjingdiki musteqil tetqiqatchi ilham toxtimu iqtisadiy tedbirning Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki ziddiyetni hel qilalmaydighanliqini, peqet siyasiy hoquq jehette barawerlik shekillen'gendila yaxshilinishtin ümid kütkini bolidighanliqini bayan qilghan idi.
Muhajirettiki Uyghur pa'aliyetchilirining mutleq köpchiliki xitay mustemlikichiliktin waz kechmey turup, milletler ara munasiwetning yaxshilinishidin söz échishning mumkinsizlikini tekitlimekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.