4- Iyun tyen'enmén qirghinchiliqining xatire künide xitay hökümitining jawabkarliqini sürüshtürüsh chaqiriqliri kücheydi

-1989-Yili   4-iyun küni kéchide xitay hökümiti bir qanche aydin buyan béyjingdiki tyen'enmén meydanida tinchliq bilen namayish qiliwatqan nechche on minglighan oqughuchini tankilar bilen qanliq basturghan we tutqun qilghan, netijide pütün dunyani zilzilige salghan 4- iyun “Tyen'enmén qirghinchiliqi” yüz bergen idi.

Weqe bolup aridin 33 yil ötken bügünki kündimu xitay hökümiti shu qétimliq weqede hayatidin ayrilghan we ghayib éliwétilgenlerning éniq sanini we ularning kimliklirini élan qilmighanni az dep, xitay ichide weqege a'it barliq uchurlarni qattiq qamal qilip kelmekte.

Bügün yeni 3- iyun küni, tyen'enmén qirghinchiliqining 33 yilliqi munasiwiti bilen amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitétining re'isliri kéngesh palata ezasi jéf mérkliy (Jeff Merkley), amérika awam palata ezasi jeymis makgowrn (James P. McGovern) Bayanat élan qilip xitay hökümitini weqening jawabkarliqini üstige élishqa chaqirdi. Ular mundaq dégen:
“Bügün biz 1989-yili qattiq qolluq bilen basturulghan bu namayishni xatirileymiz, chünki démokratik islahat telep qilghan we insan hoquqi xitabnamiside belgilen'gen kishilik hoquqini tinch yol bilen izdigenliki üchün hayatidin ayrilghan, yarilan'ghan we rohiy zerbige uchrighanlar hélihem adaletke érishelmidi... Biz xitay hökümitini 1989-yildiki weqeler heqqide erkin we ochuq munazirige yol qoyushqa we xitay kompartiyesi we uning armiyesining xitay xelqige qilghan dehshetlik zorawanliqi bilen ashkara yüzlishishke chaqirimiz.”

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitéti re'isliri bayanatida yene mundaq dégen: “ Biz xitay hökümitining sistémiliq basturushigha qarimay baturluq bilen démokratiye we erkinlik izdewatqanlarning - jümlidin Uyghurlar, tibetler, xristi'anlar, falun'gung muritliri, démokratiye, söz erkinliki we emgek hoquqi teshebbuschili'iri we shundaqla xalighanche tutqun, ten jazasi we irqiy qirghinchiliqqa qarshi turghuchilarning jasaritini mu'eyyenleshtürimiz we hörmitimizni bildürimiz”.
Bügün yene, dunya Uyghur qurultiyimu “Tyen'enmén qirghinchiliqi” ning 33 yilliq xatire küni munasiwiti bilen bayanat élan qildi. Ular bayanatida “33 Yil awwal san-sanaqsiz oqughuchilar, oqutquchilar, pa'aliyetchiler we puqralar tyen'enmén meydanidiki qirghinchiliqta peqet söz qilish we yighilish erkinlikini yürgüzgenliki üchün öltürülgenlikini” eskertip “Xelq'ara jem'iyetni xitay hökümitini ötmüshtiki we hazir yürgüzüwatqan jinayetliri üchün jawabkarliqqa tartishqa” chaqirghan.
Dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysa bu heqte radiyomizgha qilghan sözide mundaq dédi:
“ Xitay hökümiti 33 yil awwal tyen'enmén meydanida bigunah kishilerni qandaq qirghan bolsa, bügünki künde milyonlighan Uyghurni lagérlargha qamap irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatidu. Biz pütün dunyani uyqusidin oyghinishqa we xitay kompartiyesining jinayetlirini sürüshtürüshke chaqirimiz”.
Melum bolushiche, eyni waqitta xitayning béyjing shehiride oqughuchi, oqutquchi, ishchi – xizmetchi we bashqilar tinchliq bilen namayish qilip, xitay hökümitidin chiriklikke xatime bérishni, islahat élip bérip démokratik qimmet qarashlargha we kishilik hoquqqa hörmet qilishni telep qilghan. Eyni waqitta bu heriket xitay miqyasida qollashqa ériship xitaydiki töt yüzge yéqin sheherge yéyilghan iken.

Uyghurlar üchün “Tyen'enmén qirghinchiliqi” ning alahide ehmiyetlik bir teripi bolsa, bir milyardtin artuq nopusqa ige xitaydiki bu démokratiye namayishigha örkesh dölettin ibaret bir Uyghur oqughuchining yétekchilik qilishidur.
Eyni waqitta béyjing pédagogika uniwérsitétining 2-yilliqida oquwatqan örkesh dölet xitay oqughuchilar herikitining asasliq rehberlirining biri bolup pütün xitay miqyasida tonulghan idi.
Amérikadiki ilshat hesen ependi radiyomizgha qilghan sözide eyni waqittiki weziyetni eslep, xitay hökümiti ürümchide 5- ayda yüz bergen bir namayish sewebidin Uyghurlarni tutqun qiliwatqan bir peytte örkesh dölettin ibaret bir Uyghur yashning bu namayishning yétekchisi ikenlikidek bir xewerning tarqilishi pütün Uyghurlargha ümid béghishlighan idi, deydu.

Örkesh dölet 1989-yili 5-ayning 18-küni xitay oqughuchilirigha wekil bolup béyjingdiki xelq sariyida eyni waqittiki xitay bash ministir li péng bilen sözleshken. U shu qétim xitay bash ministiri li pénggha dadilliq bilen so'al qoyghan we keskin halda munazirileshken bolup, uning bu jasariti eyni waqitta xitaydiki milyonlighan kishilerni heyran qaldurghan idi.

Ilshat hesen ependi örkesh döletning xitay bash ministiri li péng bilen munazirileshken waqittiki natiqliqi Uyghurlarning démokratik anggha ige bolghan, dewrning aldida mangalaydighan kishiler ikenlikini xitayda namayan qilghan idi, deydu.

Hazir teywende yashaydighan we xitayda démokratiyening ornitilishi üchün pa'aliyetlirini izchil dawamlashturup kelgen örkesh dölet nöwette teywen parlaméntining kishilik hoquqni ilgiri sürüsh komitétining re'islik wezipiside bolup, u teywende Uyghurlar mesilisining tonulushidimu zor rol oynap kelmekte.

U ötken yili amérikadiki nopuzluq tetqiqat orni bolghan “Xudson instituti” da bergen bir sa'etlik söhbitide: “ Dunya 21-esirde intayin qara niyet bir hakimiyet bilen yüzliship turuptu. Amérika we gherb döletliri tyen'enmén weqeside xitayni jazalash pursitini qoldin ketküzüp qoydi. Biraq ular emdi xitay hökümitining bir bandit hakimiyiti ikenlikini éniq tonup yétip, uning Uyghurlargha qiliwatqan irqiy qirghinchiliqini toxtitish üchün keskin qedem élishi, bedel töleshtin qorqmasliqi kérek. Démokratiyesini saqlap qélishqa tirishiwatqan teywenni qoghdishi kérek” dégen idi.