Amérikaning hindi-tinch okyan istratégiyesi xitayning sherqiy jenubiy asiyagha xoja bolush chüshini berbat qilalamdu?

Amérika hökümiti yéqinda amérikaning hindi-tinch okyan istratégiyesining tepsilatini élan qilghan. Bu istratégiye tunji qétim 2021-yil 24-séntebirdiki “Töt dölet ittipaqi” dölet bashliqliri yighinida otturigha qoyulghanidi. Bu istratégiye hindi-tinch okyan rayonining erkin we échiwétilgen bolushini ilgiri sürüsh, bu rayondiki döletler ara ichki we tashqi alaqini berpa qilish, hindi-tinch okyan rayonini güllendürüsh, hindi-tinch okyan rayonining xewpsizlikini kücheytish, 21-esirdiki dölet halqighan tehditlerge taqabil turush iqtidarini shekillendürüsh qatarliq mezmunlarni öz ichige alidiken.

Amérikaning bu istratégiyelik pilanni tüzüshtiki seweblerning biri hindi-tinch okyan rayonida künséri küchiyiwatqan tehditler, bolupmu xitaydin kéliwatqan xirislar dep körsitilgen. Chünki xitay iqtisad, diplomatiye, herbiy we téxnika küchidin paydilinip, hindi-tinch okyan rayonida tesiri eng küchlük dölet bolushqa urunmaqta iken. Xitay hazir pütün dunyagha kéngeymichilik qilishqa urunuwatqan bolup, eng ilghar küchi hindi-tinch okyan rayonigha merkezleshken. Teywen'ge tehdit séliwatqan, awstraliyening iqtisadigha bésim qiliwatqan, jenubi déngizdiki döletlerni bozek qiliwatqan xitay, xelq'ara qanunni buzup, kishilik hoquq depsendichiliki yürgüzüp, dunyaning tinchliqi we muqimliqigha xewp yetküzmekte iken.

Istratégiye mutexessisi, doktor erkin ekrem prézidént jow baydén hökümiti élan qilghan bu hindi-tinch okyan istratégiyesining sabiq prézidént donald tramp dewride otturigha qoyulghan hindi-tinch okyan istratégiyesi ramkisining kéngeytilgen shekli ikenlikini we buning amérikadiki her ikki partiyening ortaq qarari we pilani ikenlikini, chünki bu rayon'gha toplan'ghan herbiy we iqtisadiy küchning dunyaning siyasiy teqdirini belgileshte eng chong rol oynaydighanliqini bildürdi.

Amérikaning “Hindi-tinch okyan istratégiyelik pilani” da amérikaning öz ittipaqdashliri bilen hemkarliship, xitay bilen boluwatqan riqabet we toqunushqa hazirliq körüshi kérekliki bayan qilin'ghan؛ shundaqla, amérika, awstraliye, yaponiye, hindistan qatarliq döletlerdin teshkil tapqan “4 Dölet ittipaqi” ning kelgüsi 10 yilda xitayni tizginlep, uni xelq'ara qanun we tertipke boysunidighan qilish, netijide hindi-tinch okyan rayonining muqimliqi we tereqqiyatini qoghdash nishani békitilgen.

Baydén hökümiti xitayning “Bir belwagh bir yol” istratégiyesi, bolupmu déngiz yoli sodisini igiliwélishigha qarshi halda “Hindi-tinch okyan soda endizisi” shekillendürmekchi bolghan. Erkin ekrem ependining bildürüshiche, buningdiki asasliq nishan, mal teminlesh liniyeside xitaygha béqinishtin qutulup bashqa döletler bilen hemkarlishish, tor sodisining adil bolushigha kapaletlik qilish؛ ul eslihe qurulushigha meblegh sélish, pakiz énérgiye qurulushini kücheytish, tamozhna we baj etkeschilikige qarshi turush qatarliqlar iken.

Amérika özining bu istratégiyelik pilanida hindi-tinch okyan rayonidiki ittipaqdashliri ortaq tedbir tüzüp, déngiz armiyesi birlikini shekillendürüp, uchur-téxnika saheside zich hemkarliship, bu rayondiki istixbarat, soda-tijaret we transport yollirining rawan bolushigha kapaletlik qilidighanliqi, belki buni dawamliq tereqqiy qildurup, xitayning jenubiy we sherqiy déngiz tewelikidiki kéngeymichiliki hem ighwagerchilikini tosidighanliqini ochuq bildürgen.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqat yétekchisi, doktor hénrik shajiwiski (Henryk Szadziewski) ziyaritimizni qobul qilip, amérikaning hindi-tinch okyan istratégiyesining emeliyette xitayning dunyagha kéngeymichilik qilish pilani bolghan “Bir belwagh bir yol” qurulushigha qarshi istratégiye ikenlikini, rayondiki herbiy küch üstünlükini saqlashtin bekrek iqtisadiy tereqqiyat we soda hemkarliqini asasliq nishan qilidighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Menche, bu istratégiyege amérikaning nuqtisidin qarap, uning peqet militarizm emeslikini körüp yétishimiz kérek. Eger hindi-tinch okyan istratégiyesi peqet herbiy istratégiye bolup qalsa uning anche jelp qilish küchi bolmaydu. Iqtisadiy jehettin éytqanda, bu istratégiye xitaydin qerz éliwatqan, xitayning meblighige tayinip qalghan döletler üchün jelp qilish küchige ige. Bizning diqqet nuqtimiz, bu döletler pulni nege xejlewatidu dégen mesilidur. Eger u peqet herbiy istratégiye bolup qalsa dunyagha xewp élip kélidu, chünki amérika bilen xitay hazir herbiy riqabet halitige kirdi. Eger amérika bu istratégiyesining rolidin ünümlük paydilinimen deydiken, asasliq diqqitini iqtisadqa qaratsa uning jelp qilish küchi bolidu we nurghun insanlar uning tereqqiyatigha qiziqidu”.

Amérika öz ittipaqdashlirini köpeytish we ular bilen hemkarlishishta nato, yawropa ittipaqi we sherqiy jenubiy asiya döletliri birliki qatarliq organlargha tayan'ghan bolup, bu janliq hemkarliq munasiwitide “Töt dölet ittipaqi”, jümlidin herbiy küchte xitaydin qélishmaydighan hindistan, her waqit amérikaning yénida turup kéliwatqan yawropa ittipaqi, amérika bilen siyasiy we iqtisadiy hemkarliqi bolghan sherqiy jenubiy asiya döletliri birliki chong rol oynaydiken.

Amérika bu istratégiyelik pilanida awstraliye, yaponiye, koréye, filippin, tayland qatarliq döletlerning herbiy küchini zamaniwilashturush qurulushigha yardem béridighanliqini, hindistan bilen dölet mudapi'esi hemkarliqini kücheytidighanliqini, bu döletlerge tor bixeterliki téxnikisi teminleydighanliqini, sherqiy jenubiy asiya we tinch okyandiki aral döletlirining dölet mudapi'esi iqtidarini kücheytip, teywen boghuzining tinchliqi we muqimliqini saqlap, teywenning özini mudapi'e qilish küchini ashuridighanliqini bildürgen.

Bu heriket pilanida yene hindi-tinch okyan rayonining iqtisadiy qurulmisigha yétekchilik qilish, xitayning tehditige qarshi kompyutér téxnikisi, eqliy iqtidar téxnikisi, kwantom téxnikisi, déngiz asti meshghulat téxnikisi qatarliqlarni tereqqiy qildurush؛ sherqiy jenubiy asiya döletliri birlikining nopuzi we küchini ashurush, hindistanning bu rayondiki yétekchilik rolining küchiyishige yardem bérish, “4 Dölet birliki” ni ishqa sélish, amérika bilen yaponiye we koréyening hemkarliqini kücheytish, tinch okyandiki aral döletlirining xitay tehditige qarshi turushigha yardem bérish qatarliqlar orun alghan.

Doktor erkin ekrem ependining bildürüshiche, xitaymu hindi-tinch okyan rayonida üstünlük talishish, amérikagha taqabil turush üchün jiq küchep baqqan, emma netije alalmighan bolsimu, lékin bu istratégiyesidin hergiz waz kechmeydiken.

Xitay weziyiti analizchisi gordon chang ependi amérikaning bu hindi-tinch okyan istratégiyesige baha bérip mundaq dédi: “Baydén hökümitide hindi-tinch okyan istratégiyesi barmu dések bar, u bu yil 2-ayda élan qilindi. Emma prézidént baydénda heqiqiy istratégiye barmu? bu höjjette xitay kompartiyesining jinayetliri uning yaman gherizi we xeterlirige munasiwetlik héchnéme yoq. Biz prézidént baydénning xitayni chekleymiz, xitay kompartiyesining hökümranliqini ayaghlashturush üchün tirishchanliq körsitimiz dep ochuq gep qilishini kütimiz. Bolmisa bu istratégiyesining héchqandaq roli bolmasliqi, belki eksiche rol oynishi mumkin”.