Arxiplar shundaq deydu

2019-Yili dékabirning bashliridin 2020-yili mayghiche norwégiyede turushluq Uyghuryar fondi istanbulda ziyanlan'ghuchilar arxipini turghuzup chiqti. Arxipqa tutqun, ghayip we késim qilin'ghan 4577 neper Uyghurning kimlik uchurliri, ziyankenshlikke uchrighan orni, waqti, sewebi we hazirqi ehwali, shundaqla guwahliq bergüchining kimlik uchurliri kirgüzüldi. Mezkur tetqiqatqa türkiye we norwégiyedin bolup 8 kishi qatnashqan bolup, hemmeylen aliy mektep melumatliq, ikkeylen qiz. Mezkur tetqiqatqa mebleghni bash shitabi nyu-yurktiki kishilik hoquq fondi jem'iyiti teminligen.

Tetqiqat körüshme qilish, télifon, uchur we élxet arqiliq ziyaret qilish arqiliq yürgüzülgen bolup, asasliqi istanbulda olturushluq Uyghurlar nishanlan'ghan. Tetqiqatning izahati Uyghur tilidiki ijtima'iy taratqularda élan qilin'ghan, shundaqla féyisbukta Uyghuryar goruppisi sehipisi échilip teshwiqat qilin'ghan. Tetqiqatta 500 din artuq Uyghur ziyaret qilin'ghan bolup, ularning 93 pérsenti türkiyede yashaydu. Mezkur tetqiqat ékséllik jediwel, qeghezlik arxip we élktronluq arxip sheklide teyyarlan'ghan bolup, qeghezlik arxipqa ziyanlan'ghuchining süriti we munasiwetlik qisqiche kechmishi kirgüzülgen. 

Ékséllik jediwelni tehlil qilghanda, ziyanlan'ghuchilarning 80 pérsentining yéshi 20 yash bilen 60 ariliqida. Bu yash basquchidiki kishilerning nishan'gha élinishi hazir munazire boluwatqan nopus qirghinchiliqi, yeni irqi qirghinchiliqigha taqishidu, chünki bu yashtiki kishiler nopusning köpiyishidiki asasliq amil. Jedweldin qarighanda, 600 din artuq bala ige-chaqisiz qalghan, yüzge yéqin 70 yashtin ashqan kishi qaraqsiz qalghan.

Jedweldin qarighanda, bu qétimqi tutqunda eng éghir talapetke uchirighan yurt qeshqer, xoten we aqsu bolghan bolup, 4577 ziyanlan'ghuchining 37 pérsenti qeshqerdin, 24 pérsenti xotendin, 21 pérsenti aqsudin bolghan. Qalghan wilayet, sheher we yurtlarning héch biridin tutulghanlar 10 pérsentke toshmaydu.

Jedweldin qarighanda, Uyghur ziyalilar, baylar we dindin melumatliq kishiler nuqtiliq hujum nishani qilin'ghan. Ziyanlan'ghuchilar ichide doktur, magéstir, toluq kurus we téxinikom melumatliq kishi306, imam 251, tijaretchi 841.

Muhajirette tutulghan ziyaliy, ölima we tijaretchiler heqqide qilin'ghan mexsus tekshürüshte bayqilishiche, tutqun qilin'ghan tijaretchiler 941, ziyaliy 646, ölimlar 897. Bu qétimqi lagérlarni “Kesip ögitish”, “Uyghurlarni ishqa orunlashturush” dep pedazlawatqan xitayning tijaretchilerni eng köp tutqun qilghanliqi meqsetning bashqa ikenlikini ispatlaydu.

Dinda oqughanlardin türkiye, misir we se'udi erebistanda oqughan we sayahetke kelgenler köprek palaketke uchrighan. Misirda oqughanlardin tutqun qilighanlarning sani 152 kishi, bularning ichide turpan sheherlik hökümetning testiqi bilen muziy qurush üchün yurtigha qaytqan, merhum abduxaliq Uyghurning jiyen newrisi abduxaliq Uyghurmu bar.

Tetqiqat jeryanida tutqun qilin'ghan ölimlar ichide aptonum rayunluq islam jem'iyitining mu'awin re'isi, héyitgah jamesining xatipi abduqadir sawut, ürümchi islam jem'éytining mu'awin re'isi abduwahap damollam, aqsu wilayetlik islam jem'éyitining re'isi exmet metniyaz we undin bashqa xotenning kiriye, qaraqash we qeshqerning yarkent nahiyelirining islam jem'iyetlirige re'islikke teyinlen'gen kishilermu tutqun qilin'ghan.

Tetqiqat jeryanida bayqalghan yene bir noqta xitay ölkilirige toshulghan tutqunlar ichide ili tewesidin tutulghanlar xélongjiyangdiki türmilerge yötkelgen, buning ichide 15 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghan abduweli muqiyitmu bar.

Tetqiqat jeryanida bir qisim lagér tutqunlirining ölüp ketkenliki, türmilerge we aliqachan xitay ölkilirige mejburiy emgekke yollan'ghanliqi melum boldi. Bezi a'ilide kishilerning pütünley tutulup ketkenliki, tutqunlar arisida hetta xitay dölet bixeterlik tarmaqlirida ishleydighan ikki Uyghurning barliqi melum boldi. 

Tetqiqat jeryanida duch kelgen asasliq mesile ziyaretni qobul qilghan muhajirettiki Uyghurlarda passipliq, ishenchsizlik we xitay wehimisi boldi. Mezkur tetqiqat bashlan'ghandin kéyin, hetta tetqiqatning chinliqidin sheklinip kishilik hoquq fondi jem'iyitige mexsus xet yézip sürüshte qilghan ehwallar körüldi. 

Mezkur tetqiqatning “Shahit biz” tori toplighan arxiptin perqi ziyanlan'ghuchining shahitliri biwaste ziyaret qilin'ghan, ziyanlan'ghuchining kechmishi xatirlen'gen, torgha kirip arxip toldurushni bilmeydighan yaki ashkara guwahliq bérishtin ensireydighan kishiler obéykit qilin'ghan. Bu heqte Uyghur kishilik hoquq qurulushi, kishilik hoquqni közitish teshkilati, kishilik hoquq fondi qatarliq teshkilatlargha melumat yetküzüldi.

Bu tetqiqatta yene shahitlarning alaqe uchurlirimu kirgüzülgen, ulardin ziyaretni ashkara yaki yoshurun qobul qilish éhtimalliqi soralghan. Ziyaret jeryanida imamliqqa, xatipliqqa zorlan'ghan, wezipe alghandin kéyin tutqun qilin'ghan ixlasmen kishiler, chet'elge chiqish-chiqmasliq heqqide ankitni toshquzghuzup andin tutup kétilgen ziyanlan'ghuchilar qatarliq é‍chinarliq kechmishlermu xatirlen'gen bolup, én'gilizche-Uyghurche teyyar qilin'ghan. Buni muxbirlar, tetqiqatchilar we pa'aliyetchiler üchün kéreklik pakitlarning buliqi déyishke bolidu.

Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.