Proféssor onus chokuto: chinggizxan xitaylarning qehrimanimu?

Yaponiyedin chiqidighan “Heptilik xewrler zhurnili”ning 4 - awghust sanidiki mezkur maqalining esli tékisti

Yaponiyede közge körün'gen xitay ishliri tetqiqatchisi,proféssor onus chokuto yéqinda yaponiyediki nopuzluq metbu'atlardin biri bolghan “Heptilik xewerler zhornilida” “Chinggizxan xitaylarning qehrimanimu?” namliq tarixiy siyasiy analiz maqalisini élan qilip keng oqurmenlerning küchlük diqqitini qozghidi.

Maqalidiki chinggizxan qebrisining xitaylar teripidin bir qanche qétim oghurlinish ibaret tarixiy weqeler keng oqurmenlerning qiziqishini qozghidi.

Maqalide déyilishiche yawropaliqlarning mongghul impériyisini sayahet qilishi 13 - esirdiki chinggizxanning newrisi qubleyxan zamanisidin bashlan'ghan bolup,shundin buyan marko polo qatarliq dunyawi sayahetchiler mongghul dalalirida ziyarette bolghan.

Proféssor onus maqaliside bu yil 7 - ayning 10 - küni ichki mongghul aptonom rayonidiki ordus shehirige ziyaretke kelgen 20 neper chet'ellik sayahetchining xitay saqchiliri teripidin tutqun qilin'ghanliqini alahide tilgha élip ötken.

Ordus shehiride qolgha élin'ghan bu sayahetchilerning 9 en'gliyelik,10 jenubiy afriqiliq, bir nepiri bolsa hindistanliq bolup,bu qétimqi ziyaret pa'aliyitini engliye sayahet shirkiti orunlashturghan.

Maqalide körsitilishiche qolgha élin'ghan sayahet gurupisidikilerning hemmisi jem'iyet üchün xalisane xizmet qilidighan xeyr - saxawet jem'iyitining ezaliri bolup,ular shyanggang arqiliq ichki mongghulgha yétip kelgen.Ularning meqsiti 47 kün xitayni ziyaret qilish iken.

Xitay da'irilirining bayanatida sayahetchilerde térrorluqqa da'ir sin alghu léntiliri bayqalghan déyilgen bolsimu, biraq aptorning éytishiche,ular tutqun qilin'ghanda ezalar peqetla mongghular tarixigha da'ir sin alghu léntisi körüwatqan iken.

“Shi jinping hakimiyitining heddidin artuq éhtiyatchan we sezgür bolup kétishi chinggizxan qebrisige sayahetke kelgen chet'elliklerdin gumanlinishi xitay dölitining chingizxan'gha bolghan hörmitimu?”,deydu aptor maqaliside.

Xitaylar we chet'ellikler sayahet qiliwatqan ordus shehiridiki chinggizxan qebrisi dep atalghan bu qebristanliqta emeliyette chinggizxanning héchqandaq jeset söngiki qoyulmighan bolup, bu yerde peqetla u we uning ayalliri hayat waqtida ishletken turmush buyumlirila saqlan'ghan.13 - Esirdin bashlapla mongghullar chinggizxanni xatirilesh pa'aliyetlirini bu qebrini asas qilghan halda élip bérishni qarar qilghan.

Maqalide, mongghul yaylaqliridin yawropaghiche höküm sürgen mongghularning büyük qehrimani chinggizxan qebristanliqida mongghullar her yili oxshimighan türlük pa'aliyetlirini élip bérip, özlirini goya mongghul dalalirida chinggizxan bilen menggü birge yashawatqandek hés tuyghularda bolidighanliqi, bu xil pa'aliyetlerning köpinche mongghul milletchiliri teripidin uyushturulidighanliqi bildürülgen.

Chinggizxan qebrisi oxshimighan dewrlerde oxshimighan qismetlerge duch kelgen bolup aptor bu heqte bir qanche weqelerni otturgha qoyghan.

Mongghullar 1911 - yili ching sulalisidin ayrilip chiqip tashqi mongghuliyede, yeni ulanbatorda özlirining musteqil bolghanliqini jakarlighandin kéyin ichki mongghuliyediki chinggizxan qebrisini ulanbatorgha yötkep ketmekchi bolghan bolsimu, emma milletchi sun jongshen hökümiti eskiriy küch körsitip bunin'gha yol qoymighan.

1939 - Yili yaponlar ichki mongghulni bésiwalghanda chinggizxan qebrisini yaponiyege yötkep ketmekchi bolghanda mongghullar yaponlarning pikirini qollighan biraq shu chaghdiki gomindang hökümiti tuyuqsizla mexpiy halda qebrini gensugha yötkep shu yerge yoshurup qoyghan.

Jyang jéshi ichki urushta meghlup bolghandin kéyin chinggizxan qebristanliqidiki asare - etiqilerni teywen'ge yötkep ketmekchi bolghan bolsimu, biraq xitay kompartiyesi bu qebristanliqni we uningdiki barliq asare - etiqilerni alliqachan gensudin oghurlap ketken we bu nersilerni mongghulargha tapshurup bermigen.

Biraq,1954 - yili chinggizxanning qebrisini xitay kompartiyesi ichki mongghulning ordus shehride qayta qurup,xitayning yawropani bésiwalghan qehrimani dep élan qilip, özining büyüklikidin pexirlen'gen.

Xitayning meshhur yazghuchisi lüshünning mongghullar heqqide éytqan sözigimu maqalide alahide orun bérilgen bolup,lüshün:“Chinggizxan impériye qurghanda biz ularning xizmetchisi,mundaqche éytqanda ularning quli - iduq”,dégen - iken.

Proféssor onus maqalisini:“Dunyagha ayan chinggizxan tarixini xitay burmilap özlirining büyük qehrimani dep pexirlinip yürüshidu”, dep axirlashturidu.

Ziyaritimizni qobul qilghan musteqil tetqiqatchi yuda chinggizxanni xitaylarning öz qehrimanimiz dep tonushup yürüshi heqqide toxtilip mundaq dédi:

- Xitaylar chinggizxani xitayning qehrimani dep élan qildi.Sherqiy türkistandin tépilghan kroran güzülini xitay dep teshwiq qiliwatidu.Shundaqla sénkaku arilini xitayning dep yürüshidu. Shi jinping hakimiyiti aghdurulup xitayda köpligen döletler eslige kélip her millet özining heqiqiy tarixini yazghanda kelgüsidiki xitay ewladliri özlirining ata - bowilirining saxtikarliqigha lenet oquydu.Chinggizxani,kroran güzilini xitay dep élan qilghan bilenla dunya aldinip kétidighan ish yoq.Milletlerning tarixini burmilash bir exmiqane ish - dep qaraymen.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.