Профессор яң: нәнҗиң қирғинчилиқидин мав зедуңниң қирғинчилиқиға нәзәр

Японийә шизука университетиниң профессори яң хәййиңниң японийә “һәптилик хәвәрләр” журнилида елан қилинған мақалиси

Йеқинда японийә шизука университетиниң профессори яң хәййиңниң японийә “һәптилик хәвәрләр” журнилида “хитай нәнҗиң қирғинчилиқини дуня мәдәнийәт мираслири тизимликигә киргүзүшни илтимас қилди” намлиқ сиясий анализ мақалиси елан қилинди.

Мақалидә аптор хитай һөкүмити елан қилған нәнҗиң қирғинчилиқида өлтүрүлгән кишиләрниң саниниң әмәлийәткә пәқәтла уйғун кәлмәйдиғанлиқини оттуриға қойған.

У йәнә, хитай хәлқ җумһурийити қурулғандин буянқи хитайниң ички қисмида елип берилған мәдәнийәт зор инқилабиға охшаш түрлүк сиясий күрәшләрдә өлтүрүлгән хитай пуқралири вә шундақла тибәт, уйғур, моңғул қатарлиқ милләтләрниң санини хитай язма доклатлириға асаслинип туруп тәпсилий оттуриға қойған.

Профессори яң хәййиң моңғул миллитидин болуп, у ички моңғулда туғулған. Кейин японийәгә оқуш мунасивити билән келип йәрлишип қалған.

Мақалидә аптор америка һәмишә кишилик һоқуқ мәсилисидә хитайни бир партийәлик диктатор дөләт дәп тәнқидләп келиватқан болсиму, бирақ хитайниң буниңға қилчә пәрва қилмай әксичә америкиниң бу хил тәшвиқатлириға қарши туруп келиватқанлиқини оттуриға қойған.

Аптор мақалисидә:“9 - өктәбир унәско йәни б д т пән - маарип вә мәдәнийәт оргини хитайниң нәнҗиң қирғинчилиқини дуня мәдәнийәт мираслири тизимликигә киргүзүш илтимасини қобул қилди. Хитай хәлқара җәмийәттә нәнҗиң қирғинчилиқи мәсилисидә ғәлибә қилди. Хитайлар бу қирғинчилиқта үч йүз миң кишиниң өлтүрүлгәнликини изчил оттуриға қоюп кәлгән болуп, унәско японийәниң наразилиқиға қаримай нәнҗиң қирғинчилиқини етирап қилди” дәйду.

Профессор яң хәййиң мақалисидә өзи һәққидә тохтилип:“мән хитайниң ички моңғул аптоном районида туғулған. Хитай маарипида тәрбийиләнгән” дәйду.

Яң хәййиңниң дейишичә, у һазирғичә хитай тарихиға аит хитайда нәшр қилинған бәзи бир дәрслик китабларни сақлап келиватқан болуп буниң ичидә 1982 - йили нәшр қилинған “хитай тарихи” намлиқ китабниң 4 - қисмида:“1937 - йили декабирда нәнҗиң японлар тәрипидин бесивелинған” дейилгән болсиму, бирақ буниңда нәнҗиң қирғинчилиқида өлтүрүлгәнләрниң сани көрситилмигән.

Униң қаришичә, хитай рәһбәрлири ичидә җаң земин һөкүмити японға қарши тәшвиқатни күчлүк йолға қойған болуп, япон уруши мәзгилидики тарихни тәтқиқ қилиш бираз мүшкүл икән. Сәвәби японийә билән хитайниң бу мәсилидики қаришида бәзи охшимаслиқлар мәвҗут болуп, йеқинда икки тәрәп бирләшмә шәкилдә елип барған тәтқиқатта япон тәтқиқатчилири нәнҗиңдә өлтүрүлгәнләрниң санини тәхминән “икки йүз миң киши болуши мумкин” дәп қияс қилған.

Нәнҗиң қирғинчилиқи һәққидә зияритимизни қобул қилған хитайдики милләтләр мәсилиси мустәқил тәтқиқатчи йүки ханим бу һәқтә тохтилип мундақ деди: “хитайдики бәзи тәтқиқатчиларниң йәкүнигә асасланғанда, нәнҗиң қирғинчилиқи зади йүз бәргәнму - йоқ? буниси ениқ әмәс, шундақла хитай тәрәп ейтиватқан өлтүрүлгәнләрниң сани тәтқиқатчилар көрсәткән сандин көп пәрқлиқ вә гуманлиқ дәп ойлаймән.”

Профессор яң хәййиңниң ейтишичә, тәйвәндә нәшр қилинған, инчикилик билән тәтқиқат елип берилған нәнҗиң қирғинчилиқи һәққидики 6 қисимлиқ китабта бу вәқәдә өлгәнләрниң сани пәқәтла тилға елинмиған.

Мақалидә ши җинпиң һакимийәтни қолға алғандин кейин нәнҗиң қирғинчилиқида өлгәнләр санини үч йүз миң қилип көрсәткән болсиму, лекин бу һәқтики пакитларниң йәнила йетәрлик әмәсликини билдүргән.

Аптор мақалисидә 1948 - йили 12 - айниң 9 - күни хәлқара ирқий қирғинчилиқ келишими имзаланғанда гоминдаң һөкүмитиниң келишимгә қол қоюп, нәнҗиң қирғинчилиқини пәқәтла тилға алмиғанлиқини көрситиду вә бу келишим имзалинип бир йилдин кейин җуңхуа хәлқ җумһурийити қурулғанда компартийәниң буниңға қарши чиққанлиқини илгири сүриду.

Аптор хитай хәлқ җумһурийити қурулғандин буянқи хитайда елип берилған түрлүк сиясий һәрикәтләр үстидә тәпсилий тохтилип хитай дөләт рәиси мав зедуңниң әйни вақитта әксилинқилабчиларға қарши туруш һәрикитидә 790 миң кишини өлтүрүп, икки милйон кишини “әксилинқилабчи” дегән қалпақ билән түрмигә қамиғанлиқини әсләп өтиду.

Мав зедуңниң хитайда елип барған “сесиқ зиялийлар” һәрикитидә бир милйон сәккиз йүз миң зиялийни өлтүрүлгәнликини, 1958 - йилидики “йезиларни коммуналаштуруш долқуни” да үч милйон адәмниң ачлиқтин өлгәнликини аптор мақалисидә оттуриға қоюп, юқириқи һәрикәтләрдә өлгән кишиләрниң сани хитайдики тәтқиқатчиларниң әтраплиқ тәтқиқатиниң йәкүни икәнликини билдүриду.

Хитайниң шинхуа агентлиқиниң әйни чағдики мухбириниң японийәдә нәшр қилинған “чоң сәкрәп илгириләш” намлиқ китабида көрситишичә: “хитайда йүз бәргән ачарчилиқ сәвәбидин уйғур районниң алтай, тарбағатай, или вилайитидин тәхминән 60 миң киши советлар иттипақиға чиқип кәткән.” дейилгән.

Аптор мақалисидә, хитай компартийәси мәркизи комитетиниң хизмәт доклатидин нәқил елип, 1966 - йилидики мәдәнийәт зор инқилабида бигунаһ 10 милйон адәм өлтүрүлүп, йүз милйон кишиниң наһәқ түрмигә қамалғанлиқини алаһидә әскәртиду.

У, хитайда елип берилған сиясий һәрикәтләрдә өлтүрүлгән вә түрмигә қамалғанлар тоғрисидики санлиқ мәлуматларниң 1981 - йилидики хитай мәркизи комитетиниң хизмәт доклатида дейилгәнликини, мәзкур доклатта йәнә:“мәдәнийәт зор инқилабида 27 миң моңғулниң өлтүрүлгәнлики көрситилгән” дәйду.

Профессор яң хәййиң мақалисидә хитай азадлиқ армийәси тибәт, уйғур, ички моңғул районлирини бесивелишта йәрликләрдин милйонларчә кишиләрни өлтүргәнликини, бу районларда аптоном район бәрпа қилинғандин кейин хитай компартийәси миллий бөлгүнчиликкә қарши турушни баһанә қилип қирғинчилиқ елип барғанлиқини баян қилиду.

Зияритимизни қобул қилған японийәдики манҗу язғучи аял мнегша уйғур районида бастурушниң ялғуз илгирила йүз берип қалмастин, бәлки бу хил бастурушниң һазирғичә давамлишиватқанлиқини буниңға хәлқара җәмийәтниң көңүл бөлүши керәкликини билдүрди.

Юқириқи аваз улинишидин тәпсилатини аңлаң.