Közetküchiler: xitayning qerzidin qutulmisaq, musteqilliqtin ayrilishimiz mumkin

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2020.02.19
qirghiz-qirghizistan-xitay-warshi-namayish.jpg Qirghizistanliqlarning xitay puqralirining qirghizistan'gha kélishige qarshi élip barghan namayishidin körünüsh. 2019-Yili 17-yanwar, bishkek.
REUTERS

Melumki, ötken esirning 90-yillirining bashlirida sowét ittipaqi ghulap, ittipaqdash jumhuriyetler, shu jümlidin ottura asiya jumhuriyetliri musteqilliqqa érishkenidi.

Ene shu musteqilliqning deslepki waqitliridin bashlapla xitay özining bu rayondiki tesir da'irisini kücheytishke kirishti. Xitayning soda-iqtisadiy munasiwetler, her xil layiheler bahaniside ottura asiya jumhuriyetlirining énérgiye we yer asti qézilma bayliqlirigha köz tashlawatqanliqi da'im tilgha éliniwatqan muhim témilarning biri bolup kelmekte. Bu jehette xitayning bu jumhuriyetlerge köplep meblegh sélishi, shundaqla zawutlarni sélip, özlirining ishchi we mutexessislirini élip kirishi yerlik ahalining naraziliqini tughdurmaqta.

Yéqinda qirghizistanning narin oblastida xitayning qurulush pilanlirigha qarshi chong kölemlik namayish yüz bergen bolup, namayishchilar qirghizistan hökümitidin 275 milyon dollarni teshkil qilidighan mezkur qurulush pilanidin waz kéchishni telep qilghan.

“Yawro-asiya deyli” axbarat agéntliqida élan qilin'ghan “Qirghizistandiki namayish xitay mebleghchilirini chöchütti” namliq maqalide éytilishiche, xitay meblegh salghuchiliri bu pilanidin waz kéchip, emdi qirghizistan tereptin 615 ming dollar chiqimni tölep bérishni iltimas qilmaqtiken. Bu, qirghizistanning mundaq chet'el mebleghliridin bash tartiwatqan birinchi weqe emesken. Maqalide yene qoshna qazaqistandimu ene shundaq xitaygha qarshi namayishlarning pat-patla bolup turidighanliqi éytilghan.

Xitayning qirghizistan we qazaqistan'gha meblegh sélishi némige élip kélishi mumkin? xitay bu jehette mezkur jumhuriyetlerge tesir körsitelemdu? ikki memliket xelqi néme üchün xitaygha naraziliq bildürüwatidu?

Qirghizistanliq siyasetshunas abduréhim hapizof ependining pikiriche, xitay shangxey hemkarliq teshkilatini qurghandin buyan ottura asiya jumhuriyetlirige iqtisadiy yardem körsitish arqiliq ulargha bolghan hem iqtisadiy, hem siyasiy tesirini kücheytishke kirishken iken.

U mundaq dédi: “Xitayning bu döletlerge bériwatqan iqtisadiy yardimi bir meqsetni közleydu. Aldimizdiki yillarda ularning iqtisadigha chong tesirini körsitish. Béyjing qerzni toxtimay bériwatidu hem iqtisadiy jehettin ajiz döletlerning qerzni waqtida töliyelmeydighanliqini bilidu. Uning ornigha xitay yerlerni, qézilma bayliqlarni özining paydisigha ijarige élishqa heriket qilidu.”

Abduréhim hapizof qirghizistanda ahalining xitaygha bolghan naraziliqining téximu ashidighanliqini tekitlep, yene mundaq dédi: “Men oylaymenki, bu namayishlarning netijisi bolidu. Sewebi yerlik xelqler béyjingning qandaq siyasiti bolidighanliqini séziwatidu. Namayishlarning meqsiti qirghizistan öz musteqilliqidin ayrilip qalmisun dégenliktur.”

Qazaqistanliq siyasetshunas azimbay ghali ependi mundaq dédi: “Xitayning impériyelik gherizi bar. Méningche qerz élip, emma uning bésiwélishigha yol qoymasliq lazim. Mesilen, tajikistan'gha oxshash béqindiliqqa chüshüshke bolmaydu. Qirghizlar bolsa, xitaylar bilen kembeghel yashighuche, özimizning kembeghel turghini ewzel dep, xitaylarni qoghlawatidu. Qazaqistan, bir tereptin, xitay bilen iqtisadiy munasiwette bolushi kérek, ikkinchi tereptin, qerzni köp almasliqi kérek. Bizde parixorluq köp orun alghan. Xitay shuningdin paydilinip, qazaqistanni musteqilliqidin mehrum qilishi mumkin.”

Siyasetshunas ghalim agélé'u'of qazaqistanda xitay mesilisining intayin chigish we murekkep ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Emeliyette xitay bizning iqtisadlirimizni kontrol qiliwatidu. Xitay tebi'iy menbelerning asasiy sétiwalghuchisi. U élimiz sana'itining néfit-gaz saheside öz ülüshige hem öz karxanilirigha ige. Bizning da'iriler qazaq we bashqimu türkiy tilliq musulman xelqlerning siyasiy teqiblinishi mesilisinimu artuqche kötürüshni xalimaydu. Sewebi weziyetni keskinleshtürgüsi kelmeydu. Xitay bu yerde, elwette, öz menpe'etlirini közleydu. Xitay qazaqistan iqtisadini, birinchi nöwette, néfit, gaz, tebi'iy qézilma bayliqlirini we bashqilarni igiliwélishqa intilmekte, hetta bizde 100 pirsent xitay karxanilirimu bar. Démek, bu bizning memlikitimiz öz pozitsiyesini yoqitiwatidu dégen söz. Xitay bolsa, yenimu köprek qerz bérishni wede qilmaqta.”

Ghalim agélé'u'of mubada xitayning “Bir belwagh, bir yol” iqtisadiy layihisi yenimu dawam qilidighan bolsa, qazaqistanning xitayning tesiri astidin chiqalmay, musteqilliqidin ayrilish xewpining tughulush mumkin ikenlikini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.