Shi jinping xitayning kélechiki üstide néme pilan quruwatidu?

Qizil panuslarning arisigha ésilghan, xitay re'isi shi jinpingning süriti we kishilerning tilekliri yézilghan chaghanliq lozunka. 2015-Yili 24-féwral, xébéy.

Shi jinpingning textke chiqip, nahayiti qisqa waqit ichide barliq hoquqlarni qoligha élishi, xitayning ichi we sirtidiki weziyet közetküchilirini heyran qaldurghan idi. U, ilgiriki héchqandaq rehberge oxshimaydighan qattiq qolluq siyasetlerni ijra qilghandin kéyin, uni démokratik islahat élip bérishi mumkin, dep qarighanlarning ümidimu nahayiti tézla ghayip boldi.

Shi jinping hazir shübhisizki, dunyaning diqqitini qozghawatqan bir shexs. Qizil adem dep atiliwatqan shi jinpingning xitayning kélechiki üstide néme pilan quruwatqanliqi bolsa qiziq témilarning biri.

Xitay kommunist partiyisining sékrétari shi jinping nahayiti qisqa waqit ichidila hem dölet hem armiyining bashliqliq wezipisini qoligha élipla qalmay, tashqi siyaset, teywen mesilisi we iqtisadqa alaqidar eng muhim komitétlarningmu bashliqliqi, döletlik intérnét-uchur bashqurush komitéti, dölet xewpsizliki, islahat, edliye we sot, saqchi qatarliq barliq organlarni ilkige aldi. Xitayda hoquqning bu derijide merkezlishishi maw dewridin kéyin körülüp baqmighan bir ehwal bolghachqa, bu qizil lidirining ish-heriketliri küchlük diqqet nuqtisigha aylandi. Shi jinping heqqide élan qiliniwatqan mulahizilerde közetküchiler, shi jinpingning hoquqni merkezleshtürüshte shübhisizki, xitay kompartiyisining en'enisini buzuwetkenlikini, shuning bilen birlikte uning dölet re'islik wezipisinimu bashqa herqandaq lidirdin bek uzaq qilishni pilan qiliwatqanliqini bayan qilghan. “Tashqi siyaset” zhurnilida élan qilin'ghan “Menggü shi jinping” mawzuluq maqalide éytilishiche, kompartiye ichidiki shi jinpinggha yéqin emma ismini ashkarilashni xalimaydighan bir qisim kishiler shi jinpingning 2027-yilighiche yeni 74 yashqa kirgüche dölet re'isi bolushni dawam qilishni pilan qiliwatqanliqini éytip bergen. Közetküchiler uning hazirghiche iz basari bolush éhtimalliqi bolghan kishilerni ashkarilimasliqini buning bir delili, dep qarimaqta.

Shi jinpingning chiriklikke qarshi urushini emeliyette hoquq kürishi dep qaraydighanlarmu shi jinpingning özige reqib dep qarighanliki kishini örüshinimu, shi jinpingning shübhisizki “Taq lidirliq” bir sistéma yaritish niyitining ipadisi, deydu.

Igilinishiche, 2014-yilining axirighiche shi jinping chiriklikke qarshi urushi nami astida jazalighan emeldarlarning sani yüz mingdin éship ketken bolup, bezi közetküchiler bu urushning meqsitini peqetla shu yaki bu dep ayrishqa bolmaydighanliqigha ishinidu. Nyuyorkér zhurnilida élan qilin'ghan “Qizil tughulush” mawzuluq maqalide éytilishiche, chiriklik heqiqetenmu xitay kompartiyesi üchün zor bir tehditke aylinip qalghan, shunga uni layiqida tazilash kérek, emma chiriklikke qarshi urushningmu partiye ichide reqiblerni yiqitish üchün qollinilip kelgenlikimu bir heqiqet.

Melum bolushiche, shi jinping qiziqidighan muhim témilarning biri bolsa, sowét ittipaqining néme üchün yimirilgenliki bolup, u bu heqte mexsus izden'gen iken, shundaqla qol astidikilerge sowét ittipaqining yimirilishige a'it höjjetlik filimlerni qoyup bérip, biz buningdin ders chiqirishimiz kérek, dégen. Shi jinping gorbachéfni “Partiyini reqipliridin qoghdiyalmidi” deydighan bolup, u buni gorbachéfning xataliqlirining biri, dep qaraydiken. Shunga u wezipige olturghandin kéyin partiyini küchlendürüp, reqiblerni tazilashni eng muhim ish dep bilgen we shu boyiche ish körgen. U dölet ichide özige hem partiyige reqib bolalaydighan herqandaq kishini rehim qilmay turup jazalash bilen bir waqitta, gherbche idiyining singip kirishini qattiq tosqan. Gherbche idiyige we gherbche démokratiyige qarshi turushni ochuq-ashkara teshwiq qilghan. Nyuyorkér zhurnilining bayan qilishiche, mana mushuningdek partiye reqiplerdin we gherbche démokratiye shamilidin qorqup yürgen künlerde Uyghur éli, tibet we xongkongda weqe yüz bérip xitay hökümitini qattiq bi'aram qilghan. Ular özining axbaratlirini ishqa sélip turup “Amérikidiki démokratiyini ilgiri sürüsh fondi” we amérika istixbarat idarisi chi'a ni tenqid qilghan, ularni teywen musteqilliqi, Uyghurlarning we tibetlerning musteqilliqini küshkürtüsh bilen eyibligen.

Maqalining aptori iwan osnos uzun yil xitayni tetqiq qilghan bir shexs bolush süpiti bilen, shi jinping dewride özini eng heyran qaldurghan nersining uning intérnétqa qaratqan qattiq qamali bolghanliqini bildürgen. Uning éytishiche, ilgiriki yillarda xitayda nurghun tor betler taqaq bolsimu, emma yenila jem'iyettiki yuqiri qatlam kishiliri we yaki chet'ellerde oqughan ziyaliy qisimliri amal ishlitip, chet'elning tor betlirige kiridighan pursetni qaldurup qoyghan. Biraq, shi jinping textke chiqqandin kéyin bu yochuqnimu pütünley étip, hetta instragramgha oxshash foto süret hehbehirleydighan torlarnimu körüshni men'i qilghan. Aptor bu heqte toxtilip dunyada bir chong küch turup, yildin-yilgha intérnétqa érishish kölimi aziyip mangidighan dölettin qanchisi bar? deydu. U, bu maqalisini yézish jeryanida béyjingdiki siyasiy analizchi, musteqil yazghuchi jang lifen bilen uchrashqan. Jang lifen ikkisi uchrashqanda ularni yiraqtin közitip olturghan puqrache kiyiniwalghan saqchilar barliqini bayqighan. Jang uninggha özi bu yerge kélishtin awwal saqchilarning uni körüshüshke barmasliq heqqide agahlandurghanliqini éytip bergen. U, uzun yillar xitay heqqide maqale yézip, tunji qétim béshigha mushundaq ish kelgenlikini, yeni xitayda puqralar üstidiki teqib we pikir erkinlikining körünerlik derijide chékin'genlikini bayan qilghan.

Undaqta xitay kompartiyisining kélechiki néme bolidu? xé wéyfang isimlik tetqiqatchi aptor iwan osnosqa mushundaq kétiwerse junggoda yene bir inqilab bolidighanliqini éytqan. U xitay kompartiyisining choqum siyasiy islahat élip bérip, yawropadikige oxshash sotsiyal démokratik partiye bolup shekillinishi kéreklikini, eger kompartiye mushundaq bir asasiy özgirishnimu ret qilsa, u halda xitayda yene bir nöwetlik inqilab yüz bérishining muqerrerlikini éytqan.

Musteqil yazghuchi jang lifen bolsa sözide yene, islahatni tekitlep mundaq yazghan: “Eger kompartiye 5-10 yil ichide siyasiy islahat élip baralmisa, u halda u özige bérilgen pursetni tamamen qoldin chiqirip qoyidu. Biz bir ziyaliy bolush süpitimiz bilen her waqit islahatni inqilabtin yaxshi dep qaraymiz. Lékin xitay tarixigha qaraydighan bolsaq, tarix dawamliq melum bir möhlet ichide tekrarlinip kelgen. Maw zidung sözide, biz tarix tekrarlinishidin qutulushimiz kérek. Lékin biz hazir yenila shu tekrarning ichide. Bu kishini tolimu oylanduridu dégen.”

Aptor iwan osnos maqalisining axirida, xitayda hazir partiye we siyasiy tüzüm qatarliq nazuk témilar üstide sözlishish, u heqte intérnétqa yollanma yollash qatarliq eng kichik ishlarghiche qattiq kontrol qilinidighanliqidek bir pakitni eskertip turup, “Shi jinping 2000-yilida qilghan bir sözide, méni xelq saylighan, shunga men xelqqe nep yetküzüsh üchün xizmet qilimen, dégen. Biraq hazir u kim méni néme dése désun, men uninggha étibar bérip ketmeymen. Séning bir nerse déginingge men özümning qilghanlirini tarazigha sélip, hewisimni yoqitip qoymaymen, deydighan boluwaldi” dep xulase qilghan.