Taliban wekillirining xitay ziyariti diqqet qozghidi

B b s talibanlarning yuqiri derijilik bir wekiller ömikining 18-22-iyul künliri xitayning teklipi bilen béyjinggha bérip, afghanistan weziyiti boyiche muhim söhbette bolghanliqini ilgiri sürdi.

Bir qanche kündin buyan ijtima'iy taratqularda talibanlar wekilining xitayda ziyarette bolghanliqigha da'ir uchurlar tarqilip, Uyghur siyasiy közetküchiliri we ziyaliylirining diqqitini chekken idi. B b s 30-iyuldiki xewiride, derweqe taliban qoralliq küchlirining siyasiy rehbiri abbas stanakzay bashchiliqidiki bir wekiller ömikining xitayning teklipi bilen béyjingda 5 künlük ziyarette bolghanliqini ashkarilidi. Talibanlarning yuqiri derijilik emeldarlirimu buning rastliqini testiqlighan. Biraq xitay hökümet axbarat wasitiliri bu heqte hazirgha qeder héchqandaq uchur tarqatmighan.

B b s xewiride tilgha élinishiche, talibanlarning bir emeldari bu qétimqi xitay ziyariti heqqide toxtalghanda “Talibanlar dunyadiki oxshash bolmighan döletler bilen bolghan munasiwetni yaxshilaydu, xitay bolsa bularning ichidiki biri” dégen. Bu qétimqi taliban wekilliri bilen xitay otturisida köp tereplime söhbet élip bérilghan. Talibanlar wekilliri “Xitayning wasitichi bolup, talibanlarning bashqa döletler bilen bolghan munasiwetlirini yaxshilashqa yardem qilishini, talibanlarning afghanistanda hakimiyetni qolgha élish we afghan xelqliri üstidin yürgüzülüwatqan zorawanliqlargha xatime bérish kürishige dunyaning yar-yölekte bolushini qolgha keltürüsh” ni telep qilghan. Wehalenki, talibanlar bolsa amérika bashchiliqidiki gherbning uzun yillardin buyanqi yoqitish nishanigha aylan'ghan idi.

Emma afghanistan hökümet da'iriliri taliban wekillirining xitayni ziyaret qilghanliqidin narazi bolghan. Amérika awazining 1-awghusttiki xewiride eskertilishiche, afghanistan da'iriliri xitayni “Afghanistan xelqini qirghin qilghan bir teshkilatqa sehne hazirlap bergen” lik bilen eyibligen.

Roytérs agéntliqining bildürüshiche, taliban we afghanistan weziyiti xitay jiddiy köngül bölüp kéliwatqan bir sahe. Xitay hökümiti afghanistan weziyitining yamanliship, uning Uyghur diyarigha tesir körsitishidin izchil ensirep kelgen. Xitay hökümiti uzun yillardin buyan “Sherqiy türkistan islam herikiti” teshkilatini “Afghanistanni baza qilghan” dégen qarishini tekitligen.

Uyghur ziyaliysi dolqun eysa ependining éytishiche, xitay hökümiti talibanlarni uzun yillardin buyan mexpiy qollap kelgen bolsimu, bu heqtiki pakitlar ashkara bolmay kelgen. Dolqun eysaning ilgiri sürüshiche, bu qétim xitayning talibanlarni béyjinggha söhbetke chaqirishi we qollishi, emeliyette amérika bashchiliqidiki gherb elliri qurup chiqqan we b d t teripidin étirap qilin'ghan hazirqi afghanistan hökümitini yoqitip, xitayning tesirige béqinidighan talibanlar hakimiyitini tikleshni meqset qilidiken.

Xewerlerge asaslan'ghanda, nöwette Uyghur diyari bilen biwasite chégrilinidighan afghanistan döliti afghan hökümiti we talibandin ibaret ikki küchning kontrolluqi astida turmaqta. 2014-Yili afghanistandiki chet'el küchliri chékinishke bashlighandin kéyin, talibanlarning herikiti küchiyip, afghanistanning köp qisim rayonlirini bésiwalghan.

Uyghur ziyaliysi ümid agahi ependining bayan qilishiche, afghanistan tupraqliri, bolupmu talibanlar qoshuni kontrolluqidiki rayonlar 11-séntebir weqesidin ilgiri bir qisim Uyghurlargha panahgah bolghan. Gu'entanamogha qamalghan Uyghurlarni buning misali déyish mumkin iken.

Melum bolghinidek, 2015-yili iyulning béshida, pakistanning sahibxaniliqida afghanistan hökümiti bilen talibanlar wekilining 1-qétimliq söhbiti ötküzülgen. 2 Terepning 2-qétimliq söhbiti bolsa, xitayning sahibxaniliqida shu yili 7-ayning 30-küni ürümchi ötküzülgen. Emma her ikki qétimliq söhbetning netijisi bolmighan. Bu yil 18-yanwar yene xitay, amérika, pakistan we afghanistandin ibaret 4 döletning kabulda ötküzülgen söhbitimu netijisiz axirlashqan. Sewebi, talibanlar 4 terep söhbitige wekil ewetishni ret qilghan. Bu söhbetlerning meqsiti bolsa, afghanistanning nöwettiki hökümiti bilen taliban terepni kélishtürüsh üchün muresse qilishtin ibaret idi.

Türkiyediki istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependining bildürüshiche, talibanlarning xitayni ziyaret qilish ishliri xéli burunla bashlan'ghan. Ular afghanistan hökümitini aghdurup, öz hakimiyitini tiklesh üchün xitaydin maddiy we siyasiy yardemlerni qolgha keltürüshni meqset qilidiken. Erkin ekrem ependi yene, xitayning talibanlarni qollashtiki meqsitining afghanistanning tebi'iy bayliqlirigha érishish we “Sherqiy türkistanchi küchler” ning afghanistandiki pa'aliyetlirini chekleshtin ibaret ikenlikini tekitlidi.

B b s ning bildürüshiche, bu yil 5-ayda talibanlarning rehbiri mensur amérika ayropilanlirining bombardimanida qaza qilghandin kéyin, 4 terep söhbiti toxtap qalghan. Biraq, mensurning ölümi taliban küchlirining eskeriy quwwitige tesir körsitelmigen. Hazir talibanlarning afghanistanda emeliy kontrol qilip turghan térritoriyisi 2001-yilidin buyanqi eng chong da'irige yetken. Talibanlar qoshuni, mana mushundaq bir weziyette xitaygha wekiller ömiki ewetip, özlirining iradisi we teleplirini bildürgen.