Uyghur ziyaliyliri ataqliq yazghuchi we tarixchi alim turghun almasning mirasigha yuqiri baha berdi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2014.12.09
turghun-almas.jpg Tarixchi turghun almas
RFA/Yalqun

Ataqliq yazghuchi we tarixchi turghun almasning qaldurup ketken edebiy we ilmiy mirasining bashqa memliketler qatarida ottura asiya jumhuriyetliride yashawatqan tetqiqatchilar hem köpligen tarix ishqiwazliriningmu qiziqip öginishige muyesser boluwatqanliqi melumdur. Bolupmu uning “Uyghurlar” namliq kitabi ötkenki esirning 90-yillirining bashlirida almatada Uyghur we rus tillirida qayta neshr qilinip, minglighan nusxa bilen tarqalghan idi. Uyghur xelqining munewwer perzenti turghun almas hayat bolghan bolsa, bu yili 90-baharini qarshi alatti.

Turghun almasning öz eserlirini yézishtiki asasiy meqsiti némidin ibaret bolghan? bu emgeklerning ehmiyiti némide?

Biz bu heqte, qirghizistanliq péshqedem ziyaliy nazim qembiri, özbékistanliq tarixchi alim abduxaliq aytbayéf we qazaqistanliq siyasetshunas qehriman ghojamberdi bilen söhbet élip barduq.

Uyghur xelqi ezeldin musteqil yashap kelgen xelq

Nazim qembiri turghun almas eserliridiki tarixiy heqiqetni körsitip, mundaq dédi:
- Turghun almas Uyghur xelqining héchqachan xitay dölitining terkibide bolmighanliqini, ezeldin musteqil yashap kelgen xelq ikenlikini ispatlap, tarixiy heqiqetni, ret qilip bolmaydighan delil-heqiqetler bilen ispatlighan adem. Shuningdek u héchqandaq xushametchilikke yol qoymay, heqiqiy tarixni jahan ehlige jakarlighan adem. Eyni shu chaghdiki, yeni xitay mustemlikichiliri wetinimizni bésip alghandin kéyin, ürümchide turghan hökümran wang énmawning körsetmisi boyiche turghun almasni qattiq teqib qilip, kitabini cheklidi we burun neshr qilin'ghan kitablirini yighiwélip yoqatti. Buningdin shu nersini bilimizki, bularning heqiqetni burmilap, nurghun tarixiy pakitlargha köz yumup yaki bolmisa muttehemlik halda qilghan neyrenglirini turghun almas chugup tashlidi we reddiyisini berdi.

“Uyghurlar” peqet Uyghur xelqining emes, barche türkiy xelqlerning tarixidur

A. Aytbayéf alim emgeklirining peqet Uyghurla emes, belki bashqimu türkiy xelqler tarixi bolup hésablinidighanliqini alahide tekitlidi:
- Turghun almasning “Uyghurlar” kitabi Uyghurlar tarixini öginishimde qaysi nersilerge étibar bérishim kéreklikini körsitip berdi. Shuningdek bu kitab hazir üstilimde da'im köridighan qollanma süpitide xizmet qiliwatidu. Turghun almas bu kitabni yézishta özimizning tarixiy eserlirimizni bilishtin tashqiri rus we xitay tillirini yaxshi bilgenlikidin xitay menbeliri we rus edebiyatidin toluq paydilan'ghan. Shuning üchün uning esiri hazirqi zaman Uyghur tarixliri ichide mukemmel tarix bolup hésablinidu. Shuni alahide tekitlep ötüsh lazimki, “Uyghurlar” dégen eser peqet Uyghur xelqining emes, barche türkiy xelqlerning tarixi. Éniqiraq éytqanda, merkiziy asiya xelqlirining tarixidur. Uning kitabi merkizi asiyaliqlarning omumiy tarixi bolghanliqtin, ularning bir-biri bilen tarixi birlikliki bir pütün tarix bolup mujessemleshken. Shuning üchün uning yazghan tarixi türlük tillarda yézilghan. Eserler özining milliyliki, tarixiy heqiqetliki, éniqliqi we toluqluqi bilen perqlinip turidu.

Uyghurlar merkiziy asiyadiki eng qedimiy millet

Q. Ghojamberdi turghun almasning tunji qétim Uyghurlarning bir yérim ming yilliq tarixini yézip chiqqanliqini körsitip, mundaq dédi:
- “Uyghurlar” dégen esiride turghun almas, asasen, honlar tarixidin bashlap miladidin ilgiriki 3-esirdin ta miladi 18-esirining béshighiche bolghan Uyghurlarning tarixini ötkenki esirning 80-yilliridiki mewjut tarixiy pakitlar, xitayning özining qedimiy tarixiy menbeliridin, chet'el alimlirining menbeliridin, shu waqittiki mewjut her xil artépakitlarni, qiyatashlarni we bashqilardin paydilinip, sélishturup, analiz qilip, Uyghurlarning tunji qétimliq sistémiliq bir yérim ming yilliq tarixini yézip chiqqan. Bu arqiliq turghun almas shu waqittiki mewjut xitayning atalmish “Uyghurlarning döletliri bolmighan”, “Qedimiydin Uyghurlar xitayning terkibide bolghan” we hakaza oydurmilirini bit-chit qildi. U, Uyghurlarning nahayiti uzun tarixqa ige ikenlikini we hazirqi atalmish Uyghur aptonom rayoni térritoriyisi qedimiydin tartip bügün'giche Uyghur döletlirining, xanliqlirining térritoriyisi bolghanliqini, Uyghurlarning merkiziy asiyadiki eng qedimiy millet ikenlikini, tili, dini, medeniyiti we qaysi yéqidin bolsun, türkiy xelqler bilen, ottura asiya xelqliri bilen bir ikenlikini, eksiche, xitaylar bilen, éniqiraq éytqanda, xensular bilen héchqandaq medeniy, diniy ortaqliqi yoq ikenlikini ispatlap chiqti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.