Xitayning tehdit bayanati türkiye-xitay munasiwetlirige tesir körsitemdu?

Türkiye iyi partiyisining rehberliri Uyghur namayishchilar bilen birlikte istanbuldiki xitay konsulxanisining aldigha “Zalim xitay qirghinchiliqni toxtat” dep yézilghan qara gülchembirek qoymaqta. 2021-Yili aprél.

Xitayning enqerediki elchixanisining türkiye “Iyi” partiyesning rehbiri meral aqshener xanim we enqere sheher bashliqi mensur yawash ependimge bayanat élan qilip tehdit sélishi, türk xelqi we siyasiy partiyelirining omumiyyüzlük tenqid qilishigha uchridi.

Türkiyediki öktichi partiyeler, siyasiy shexsler we türk xelqning küchlük naraziliqi seweblik türkiye tashqiy ishlar ministirliqi xitay bash elchisini chaqiritqan idi.

Biraq türkiye tashqiy ishlar ministirliqining xitay elchisige néme digenliki we qandaq naraziliq bildürgenliki heqqide éniq melumat yoq.

Xitayda chiqidighan “Yer shari waqti géziti” ning xewirige qarighanda, xitay tashqiy ishlar ministirliqining bayanatchisi jaw lijyen, xitayning türkiyediki elchixanisining pozitsiyesining qanuniy we muwapiq ikenlikini iytqan.

Jaw lijyen yene türkiyede bezi shexislerning tirorchilarni qollighanliqini we xitaygha qarshi bölgünchilikni teshwiq qilghanliqini ilgiri sürgen. Béyjingdiki kündilik axbarat élan qilish yighinida söz qilghan jaw lijyen, türkiyening her sahediki kishilirining xitayning dölet bixeterliki we tupraq pütünlikini qoghdash jeryanidiki qattiq pozitsiyesini toghra, mentiqiliq we obéyktip shekilde qobul qilishini ömid qilidighanliqini éytqan.

Ziyaritimizni qobul qilghan analizchi memettoxti atawulla xitayning mezkur bayanatining qandaq menige ige ikenlikini analiz qilip, mundaq dédi: “Mezkur bayanat birinchidin, xitayning türkiyege nisbeten neqeder heddidin ashqanliqi we hakawurliqini ipadileydu. Türkiyediki bir siyasiy partiyening rehbiri we bir sheher bashliqigha bu shekilde tehdit sélishi buning ochuq ipadisi. Ikkinchidin, xitay bash elchisining türkiye tashqiy ishlar ministirliqigha chaqirilip naraziliq bildürülgenliki türkiyeningmu xitay néme dése maqul deydighan ehwalgha chüshüp qalmighanliqi, xitay heddidin ashsa, türk xelqining tégishlik inkas qayturdighanliqini körsitidu.”

Pa'aliyetchi tahir imin ependi xitayning tiwittérda élan qilghan bayanatining diplomatik pirinsiplargha pütünley muxalip ikenlikini éytip, mundaq dédi: “Xitayning enqerediki elchixanisi yollighan bu bayanat xelq'aradiki igilik hoquqqa ige bir döletning puqraliri we emeldarlirigha tehdit sélish qilmishini shekillendüridu. Türkiye puqralirining xitaygha bolghan naraziliqi yuqiri pellige chiqqan bir dewrde, türkiye hökümiti xelqning bésimigha asasen keskin naraziliq bildürdi, dep qarashqa bolidu.”

Xitay elchixanisining bayanati türk öktichilirining qattiq naraziliqini qozghighan bolup, “Iyi” partiyesi we enqere sheherlik hökümet perqliq usullar arqiliq xitay elchixanisigha inkas bildürgen.

“Iyi” partiyesi xitayning diplomatik organlirining aldida naraziliq namayishi orunlashturghan. “Iyi” partiyesining rehbiri meral aqshener xanim we partiyening bir qisim wekilliri xitay hökümitining diplomatik pirinsiplargha muxalip uslubini qattiq eyibligen.

“Iyi” partiyesining istanbul millet wekili yawuz a'érli oghli xitay elchixanisining tehditige jawaben: “Qandaq qilisiler? hemmimizni yighiwilish lagérigha solap assimilatsiye qilamsiler? bizni qiyin-qistaqqa alamsiler? meschitlirimizni chaqamsiler?” dep jawab bergen.

“Iyi” partiyesi bilen xitay elchixanisining otturisidiki talash-tartish dawamlishiwatqan peytte enqere sheherlik hökümitidinmu xitay bash elchixanisining bayanatigha simowul xarektérlik bir jawab kelgen. Enqere su we turuba yoli idarisining xadimliri xitay elchixanisining aldida su iqip kétish mesilisini tekshürüsh namida elchixana kochisini kolashqa bashlighan.

“Iyi” partiyesi we enqere sheherlik hökümetning qattiq naraziliqi türk xelqining küchlük qollishigha érishken bolsimu, hökimet béshidiki partiyilerning rehberliri we dölet organliri mezkur weqe heqqide ochuq bayanat élan qilmighan.

Jumhuriyet xelq partiyesi ichide “Iwme herikiti” namida siyasiy pa'aliyetlirini yürgüzüwatqan sosyal démokratlar fondi ijra'iye komitétining ezasi éli tirali ependim ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Xitay bash elchisi lyu türkiye tashqiy ishlar ministirliqigha chaqirilip, türkiyening bu weqedin bi'aram ikenlikini bildürdi. Lékin öktichilerning kütkini bu emes idi. Öktichiler xitay bash elchisining chégradin qoghlap chiqirilishini kütiwatatti. Hökümet éniq bir ipade bildürmidi. Dölet baghchelidinmu inkas kelmidi. Öktichiler bilen hökümetning pozitsiyiside roshen perq bar. Öktichiler hökümettin qattiq inkas bildürüshni kütken. Biraq hökümet mesilini chaqqanraq ötküzüwétishke tirishti.”

Mezkur tehdit bayanati setchilikining türkiye bilen xitay munasiwetlirige qandaq tesir körsitidighanliqi toghrisida oxshimighan qarashlar otturigha chiqmaqta.

Tönügün “Maliye waqti” géziti (Financial Times) de xitay elchixanisining ijtima'iy taratqularda élan qilghan bayanati etrapliq analiz qilin'ghan bolup, analizgha qarighanda, xitay bash elchisi “Deshnem yigen”. Buning bilen türkiye bilen xitay otturisida yéqinqi mezgillerde az uchraydighan kélishelmeslik ehwali yüz bergen.

En'giliyining meshhur axbarat wastilliridin “Maliye waqti” gézitining ziyaritini qobul qilghan marmara uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler fakultétining oqutquchisi piroféssor chaghdash ön'gür sunar enqerening xitayni on yildin buyan ochuq-ashkara bu qitimqidek qattiq uslubta eyiblep baqmighanliqini éyitqan.

Biraq türkiye bilen xitay otturisidiki iqtisadiy munasiwet künséri küchiyip méngiwatqan bügünkidek künde, mezkur weqening xitay bilen türkiye otturisidiki hemkarliqqa chong tesir körsitishi éhtimalliqtin uzaq dep qaralmaqta.

Eli tirali ependim bu heqte köz qarashlirini bayan qilip mundaq dédi: “Xitay bash elchisining bayanati xelq'araliq siyaset pirinsiplirigha muxalip. Men bu bayanatni türk siyasitide terep tutush we döletning ich siyasitige tesir körsitish herkiti dep qaraymen. Lékin bu weqening türkiye we xitay munasiwetlirige chong tesir körsitidighanliqigha ishenmeymen. Chünki türkiyening hökümet béshidiki partiyesi bir türküm iqtisadiy layihelerge iqtisadiy menbe tépish üchün xitayning iqtisadiy küchige mohtaj. Aq partiye we milletchi herket partiyesi hemkarliqining tashqiy siyaset nishanigha diqqet bilen qarash kérek. Bu tashqiy siyaset barghanséri sherqqe qarap yüzliniwatidu. Türkiye démukratiyedin uzaqlishiwatidu. Türkiye iqtisadiy kirizisqa duch kéliwatidu. Bu shara'itta türkiyening xitay bilen munasiwetlirini üzüsh éhtimalliqi yoq.

U yene mundaq dédi: “Xitay wekillik qilghan mustebit hakimiyet türkiyege oxshash bir qisim döletler üchün bezi jehetlerde ilham menbesi boluwatidu.”

Türkiyening iqtisadiy jehettin xitaygha béqindi halgha chüshüp qiliwatqanliqi ilgiri sürülüwatqan bügünkidek weziyette, türkiye hökümitining öz puqraliri we siyasetchillirini xitayning tehditidin qoghdash yolida keskin pozitsiyede bolmasliqi türk öktichiliri teripidin qattiq eyiblenmekte.