Esir halqighan iztirap: Uyghur ayalliri nishan qilin'ghan qiltaqlar
2023.09.19

Hazir Uyghur élide xitay hökümiti teripidin terghib qiliniwatqan, righbetlendürülüwatqan Uyghur qizlirining xitay erler bilen toy qilishi mesilisi we buning siyasiy, ijtima'iy arqa körünüshi heqqide toxtilishtin burun biz ötmüshke nezer salayli.
Shiwétsiye arxiplirida saqliniwatqan “Qeshqer shinjang géziti” ning 1946-yili, 2-séntebir künidiki sanida “Gherbiy shimal shitabi we ölkilik hökümet re'isi jang jijung” imzasida “Islam dinidikiler bilen gheyriy dindikilerning nikahlanmasliqi toghriliq hökümet buyruqi” élan qilin'ghan. Bu gézit 1950-yillardin bashlap xitay kompartiyesi hakimiyet ornigha chiqqandin kéyin “Qeshqer géziti” ge özgertilgen, kéyinche gézitning burun neshr qilin'ghan barliq sanliri köydürüwétilgenliki melum. Mezkur buyruq heqqide ilgiri “Jang jijungning eslimisi” we uning zamandashliridin bolghan yazghuchi polat qadirining eslimiliridimu bu téma toghrisida bayanlar mewjut.
Jang jijung-eyni waqitta atalmish “Tinchliq bitimi” din kéyin, xitay gomindang merkiziy hökümiti re'isi jang keyshi teripidin yéngidin qurulghan shinjang ölkilik birleshme hökümetning re'isi qilip teyinlen'gen kishi idi. Tarixchilar jang jijungning Uyghur élide hakimiyet yürgüzgen mezgilliride nispiy “Yumshaq” siyaset yürgüzgenlikini qeyt qilidu. Teywen arxiplirida ashkarilan'ghan gomindang höjjetliri we bashqa tarixiy bayanlargha qarighanda, milletler ittipaqliqi mesilisi jang jijungning eyni waqittiki “Shinjangni idare qilishtiki töt sho'ari” ning biri idi. Jang jijung bu munasiwet bilen, hakimiyet ishlirigha yerlik milletlerni qatnashturush we erkin saylamni yolgha qoyush, yerliktin élinidighan bajlarni kémeytish, xitay tili bilen yerlik tilni teng qollinish, herqaysi milletlerning öz tilida oqutush we medeniyet-sen'et teshwiqatini kücheytish qatarliq bir qisim siyasetlerni yolgha qoyush toghrisida chaqiriq qilghan.
“Qeshqer shinjang géziti” ge bésilghan xewerde xitay ofitsérliri, eskerliri, memurliri we puqralirining musulman xanim-qizlar bilen toylishishi hökümet tereptin men'i qilin'ghanliqi toghriliq buyruq chüshürülgenliki élan qilin'ghan. Mezkur buyruqta yene xelqning turmush aditi we diniy étiqadi oxshimasliq sewebidin jem'iyette malimanchiliq we öchmenlik peyda bolushini tosush we uning aldini élish üchün, islam dinigha étiqad qilidighan musulman milletlerning diniy eqidisige hörmet qilghan asasta mezkur uqturushni chiqarghanliqi tekitlen'gen.
Undaqta jang jijungning yolgha qoyghan “Yumshaq” siyasetliri Uyghur, qazaq qatarliq musulman milletlerning diniy erkinliki, milliy barawerliki we medeniyet tereqqiyatini heqiqiy türde kapaletke ige qilghanmu? bu so'algha jawab bérish üchün tarixning guwahchiliri bolghan bir qisim shexsiylerning eslimiliri, arxiplar, metbu'at eserliri we tarixchilarning mulahizilirige tayinishqa toghra kélidu. Tarixchilarning bu heqtiki tehlillirimu bir-birining köz qarashlirini ilgiri süridu.
Tarixchi andréyéw d. W. Forbis (Andrew D. W. Forbes) Uyghur élining siyasiy tarixi heqqide yazghan “Ottura asiyadiki xitay militaristliri we musulmanlar” namliq kitabida birleshme hökümet qurulghandin kéyin jang jijungning milletler mesilisini hel qilish üchün bir qatar charilerni yolgha qoyushi, sherqiy türkistan jem'iyitidiki dawalghushning aldini élish, musulmanlarning qelbini utush arqiliq ularning merkiziy hökümetke bolghan béqindiliqini qolgha keltürüp, sherqiy türkistanni menggülük bashqurush niyitini ishqa ashurush üchün idi dep izahlaydu. Musulmanlar bilen xitaylarning nikahlinishini cheklesh mesilisi üstide, forbésning tehlil qilishiche, jang jijung eyni waqittiki musulmanlar arisidiki radikal küchlerni özige mayil qilish bilen birge jem'iyette tar milletchi küchlerning bash kötürüshining aldini élip, özige qarshi chiqish éhtimali bolghan barliq küchlerni tizginlep, weziyetni tinch halette saqlash qalmaqchi bolghan.
Uyghur tarixchisi nebijan tursun “Uyghur omumiy tarixi” ning 9-tomida, jang jijungning milletler siyasitining mahiyitige töwendikiche éniqlima bergen: jang jijung sherqiy türkistan jumhuriyiti, yeni ili terepke yol qoyush we Uyghurlargha köplep merkezning yaxshi tereplirini teshwiq qilip, xelqning bir qisim teleplirini orundash arqiliq birleshme hökümetning tinchliqi we birlikini bir mezgil saqlap turghan. Bu arqiliq xitay hökümitige qarshi héchqandaq musteqilliq heriketliri bolmaydighan, xitay hakimiyiti téximu mustehkemlen'gen, hetta axirida sherqiy türkistan jumhuriyitining bashqurushida bolghan azad üch wilayetnimu öz changgili astigha alidighan weziyet yaratmaqchi bolghan. Lékin, uning bu urunushliri exmetjan qasimi qatarliq sherqiy türkistan inqilabiy rehberliri bilen bolghan keskin siyasiy küreshte meghlup qilin'ghan. Doktor nebijan tursunning “Uyghur omumiy tarixi” ning 9-tomida yene bayan qilinishiche, xitay herbiy we memuriylirining musulman ayallirigha mejburiy öylinish ehwalliri xelqning ghezipini qozghighan bolup, exmetjan qasimi qatarliq Uyghur rehberliri bundaq qilmishni qattiq chekleshni telep qilip axiri jang jijong qatarliqlarni buni qobul qilip, mezkur buyruqni élan qilishqa mejbur qilghanidi.
Hazir dunyada cheklik sanda saqlinip qalghan yene bir tarixiy menbe-qeshqerde neshr qilin'ghan “Ang géziti” de, eyni waqitta musulman xanim-qizlirining musulman bolmighan kishiler bilen nikahlinishining cheklinish siyasiti heqqide xelqning yürek sözliri bayan qilin'ghan bir parche obzor maqalisi élan qilin'ghan. Mezkur maqalide mundaq yighinchaqlan'ghan: “Bu sözning özidinla mesile mewjut. Esli mesile néme üchün yatlar musulman qiz-ayallirini emrige élishqa imkaniyet tapalidi? qiz-ayallarmu gheyriy dindikiler bilen nikahlandi, buning sewebi néme? birinchidin iqtisadiy qiyinchiliq, ikkinchidin terbiyedin mehrumluq. Amalsiz halda xitaylargha yatliq bolghan qizlarning tégini sürüshtürsek, hemmisiningla a'ilisining iqtisadiy qiyinchiliqi tüpeylidin mushu halgha chüshüp qalghanliqidin zarlan'ghanliqini körimiz. Yene biri, oqup bilim alghanlarning ichide xitaylargha yatliq bolghanlar yoq déyerlik. Shunga mushu ikki seweb hemshirilirimizning ar-nomusini yoqitip yatlarning bizni ayagh-asti qilishigha sewebchi bolghan amillardur. Shunga bu mesilini ijtima'iy tereptin hel qilishqa hökümet we jem'iyet küch chiqirishi lazim.”
Körüwélishqa boliduki, jang keyshi hökümiti hergizmu sherqiy türkistan xelqining heqiqiy démokratiyege érishishini yaki ularning diniy, medeniyet we til jehettiki hoquqlirining toluq ishqa ashurulushini xalimaytti. Ular peqet Uyghur, qazaq qatarliq türkiy milletlerning özliri üchün xuddi köndürülgen attek xizmet qilishini, her zaman atning chulwurini öz qolida tutup turushni ümid qilatti.
Lékin, xitay kommunistik partiyesi hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin, jang jijung yolgha qoyushqa mejbur bolghan xitaylar bilen türk milletlirining nikahlinishini cheklesh buyruqi emeldin qalduruldi. Xitay hökümiti yene derhal chapan almashturup xitaylar bilen yerlik milletlerning öz'ara toylishishi teshebbus qilinidighan weziyet shekillendürdi. Halbuki, xitay hökümitining bu jehette Uyghurlarni boy sundurushi anche asan'gha toxtimaydu. Uyghur xelqi tarixning boran-chapqunliri jeryanida, yawlargha bash egmestin özining milliy ghururi we shan-shöhritini qoghdash üchün tiriship kelgen. Xitaylar bilen Uyghurlarning toylishish nisbiti heqqidiki istatistikilardin melum bolushiche, 2004-yilghiche Uyghur rayonidiki az sanliq milletler bilen xitaylarning toylishish nisbiti ichide Uyghurlarning igiligen nisbiti eng töwen sewiyede bolghan. Insan hoquqi teshkilatlirining doklatlirigha qarighanda 2014-yilliridin kéyin, xitay hökümiti maliye, ma'arip we ishqa orunlishish siyasetlirining mezmunigha xitaylar bilen toylishish shertini kirgüzüp, Uyghur qiz-ayallirini xitaylar bilen toylishishqa righbetlendürgen, mejbur qilish wasitilirini qollan'ghan. Xitay hökümiti ilgiri-kéyin bolup Uyghur erlirini lagérgha solash, qoshmaq tughqan siyasiti, yash qizlarni xitay ölkilirige ishqa orunlashturush, Uyghur élige köplep xitay er köchmenlirini yerleshtürüsh qatarliq türlük tümen chare we qanun-nizamlarni otturigha chiqirip Uyghur qiz-ayallirini xitaylargha yatliq bolup, xitay erler bilen a'ile qurush qiltiqigha chüshürmekchi boldi.
Xitay axbarat wasitiliride Uyghur ayallirining obrazi sherendaz we jelpkar, naxsha-ussulgha mahir qilip yaritilghan. Shundaqla Uyghur ayallirining obrazi arilap zawut-karxanilarda xizmet qiliwatqan yaki bilim yurtlirida oquwatqan halettimu közge chéliqidu. Emma xitay ayallirining ezeldin bu xil qiyapetlerde teswirlen'genlikini uchratqili bolmaydu. Xitay hökümitining Uyghur ayallirini teshwiqat obyékti qilishning sewebi néme? hetta yéqindin buyan Uyghur qizlirining xitaylar bilen toy qiliwatqan murasimliri, xitay erlirining shinjanggha kelse Uyghur qizliri bilen toy qilalaydighanliqigha a'it teshwiqat filimliri we bashqilarmu köpeygen.
Xitay hökümiti ezeldin Uyghur qatarliq milletlerge qarita medeniyleshtürüsh qurulushi élip bérip, ularni tereqqiyat yoligha bashliduq dep qaraydu. Xitay hökümitining Uyghur ayallirini boy sundurushni nishan qilghan bu xil medeniyleshtürüsh qurulushi éniqraq qilip éytqanda assimilyatsiye siyasitining bir parchisi dep qarashqa bolidu. Chünki ayallar jem'iyetning eng kichik hüjeyrisi bolghan a'ilining qurulushidiki we perzent yétishtürüshtiki yadro bolup hésablinidu. Shunga anilarning “Milletning aniliri” dep teriplinishi bikargha emes. Kelgüside ana bolghuchi Uyghur qiz-ayalliri xitaylar bilen toylashqanda Uyghurlargha xas bolghan étnik we milliy kimlikini yoqatqan bolidu. Buning bilen xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan xitaylashturush siyasiti muweppeqiyetlik orundalghan bolidu.
Omumen éytqanda, yéqinqi bir esirlik tarixiy özgirishler jeryanida xitay hakimiyiti türlük wasitilerni qollinip, Uyghurlarning neslini shalghutlashturush, milliy kimlikini yoqitishqa urunush heriketliridin toxtap qalghini yoq. Uyghurlargha nisbeten Uyghurlar bilen xitaylarning toylishish mesilisi siyasiy tajawuz we mustebit hökümranliqtin bashqa yene ijtima'iy we iqtisadiy jehetlerdinmu bir qatar haqaret xaraktérlik zerbilerge uchrashtek azabliq qismetlerdin dérek béridu. Melum menidin alghanda, Uyghurlarning xitaylar bilen toy qilish mesilisi ularning ijtima'iy we iqtisadiy hetta siyasiy ornini belgileydighan halqiliq amil bolup qalmaqta.
Uyghur ayalliri misli körülmigen xiris we qismetlerge duch kelmekte. Müshkülatlar we iztiraplar Uyghur ayallirini éghir halsiratmaqta.
***
[Eskertish: bu obzordiki qarashlar peqetla aptorgha tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]