Uyghur milliy medeniyitini saqlap qélish mumkinmu? közetküchiler néme deydu?

Xitay hökümiti yéqinqi yillardin buyan Uyghurlarning tili, milliy medeniyiti we dinini chekleshni mislisiz derijide kücheytti. Mekteplerde Uyghur ana tilini sözlesh ochuq-ashkara cheklendi. Uyghurlarning öz en'eniwi bayramlirining ornigha xitayning bayrimini tebriklishi, xitay tilida sözlep, xitayche naxsha éytishi we xitayche ussul oynishi döletning qoli arqiliq teshebbus qilindi we keng omumlashturuldi. Közetküchilerning éytishiche, buningdinmu muhimi, xitay hökümitining 800 mingdin 2 milyon'ghiche Uyghur we bashqa musulman xelqlirini lagérlargha qamap, ularni ata-aniliridin, uruq-tughqanliridin we perzentliridin juda qildi. Ata-aniliri lagérgha qamalghan minglighan-on minglighan Uyghur perzenti bolsa xitay hökümitining qolidiki yétimxanilarda xitay tili we medeniyiti boyiche terbiyelinishke bashlidi.

Xitay hökümitining Uyghur élidiki siyasetliri üstide izdinip, tekshürüsh xaraktérlik maqalilerni élan qilip kéliwatqan amérikaliq antropologiye tetqiqatchisi doktor derrin baylérning radiyomizgha bildürüshiche, nurghun mustemlike hakimiyetler mustemlike qilin'ghan xelqni boysundurush üchün jem'iyetning eng kichik birliki bolghan a'ilini weyran qilish usulini qollan'ghan. Doktor derrin baylér radiyomizgha élxet arqiliq qayturghan jawabida bu heqte munularni bayan qildi: “Bir medeniyetni yoq qilish intayin qiyin. Nurghun mustemlike hakimiyetler buni sinap baqqan bolsimu, ghelibe qilalmighan. Emma u xelqlerge nahayiti zor ziyankeshlik qilghan. Bolupmu bu hakimiyetler u xelqning a'ile qurulmisi we ana tilini nishan qilish arqiliq nahayiti éghir ziyanlargha yol achqan. Xitay hökümitimu nöwette Uyghurlargha del mushuni qiliwatidu. Eger xitay hökümiti bu siyasitini uzun yillar dawam qildurush pursitige ériship qalghan teqdirde, buning ziyinimu éghir bolushi mumkin”.

Uyghurlarning milliy mewjutluqi mana mushundaq éghir xirisqa duch kéliwatqan bir peytte, chet'ellerdiki Uyghur jama'iti arisida Uyghur medeniyitini, Uyghur ana tilini qoghdap qélish, uni shu döletlerdiki imkanlar asasida rawajlandurush eng jiddiy teqezzaliq mesililerning biri bolup qalghan.

Amérikaning Uyghurlar bir qeder merkezlik halda olturaqlashqan wirjiniye shtatidiki “Uyghur ana til” mektipining bashqurghuchisi irade qeshqirining éytishiche, nöwette balilirini Uyghur ana til mekteplirige ekéliwatqan ata-anilar sani yéqinqi ikki yildin béri körünerlik derijide köpeygen. Iradening éytishiche, ilgiri ata-anilarning balilirini Uyghur ana til mektipige ekélishtiki sewebi asasliq Uyghur tilini ikkinchi bir til süpitide ögitish üchün bolsa yéqinqi ikki yildin buyan buningdiki meqset pütünley özgergen. Yeni ata-anilar balilirini kichikidin tartip Uyghur milliy kimliki éngini singdürüsh arqiliq xitay hökümitining Uyghur milliy mewjutluqini yoqitishigha taqabil turushni meqset qilmaqtiken.

Elwette nöwettiki weziyetning teqezzasi we ata-anilarning yüksek qizghinliqi bilen mas qedemde, Uyghur ana tili we medeniyitini qandaq qilip ünümlük qoghdap qalghili bolidu, dégen mesile heqqidiki izdinishlermu köplep otturigha chiqmaqta. Amérikadiki Uyghur medeniyet tetqiqatchisi we türkolog doktor qahar barat ependining qarishiche, herqaysi döletlerde ana til mekteplirining échilishi nahayiti yaxshi bir bashlinish iken. Biraq Uyghur tilini mukemmel halda saqlap qélish üchün buningdinmu köp xizmetlerge éhtiyaj bar iken.

Doktor qahar barat ependining qarishiche, Uyghur ana tili we medeniyiti Uyghur wetinide xitay hökümitining meqsetlik we nishanliq halda yürgüzüwatqan assimilyatsiye siyasitining ziyankeshlikige uchrawatqan bolsa, chet'ellerde özlükidin yüz bériwatqan “Ixtiyariy assimilyatsiye” ning tesirige uchrimaqta.

Doktor qahar barat ependi sözide “Uyghur ana tili we medeniyitini heqiqiy türde saqlap qélish üchün birinchidin, chet'ellerde Uyghurlar jezmen bir mehelle bolup, topliship yashashni ishqa ashurup, Uyghur balilirigha öz ana tili we medeniyiti ichide yashash shara'iti yaritishi lazim. Ikkinchidin, choqum dunyadiki dangliq klassik eserlerni eng yuqiri sewiyede Uyghur tiligha terjime qilip chiqip, balilarning yüksek sewiyediki Uyghur tilini öginishi, söz ambirini köpeytishi üchün shara'it hazirlash lazim. Üchinchidin, Uyghur ana tilini qoghdap qélish mesilisi chet'ellerdiki siyasiy we ammiwi teshkilatlarning kün tertipidiki eng jiddiy bir mesile qilip békitilishi we mukemmel bir istratégiye bilen élip bérilishi lazim” dégenlerni bayan qildi.

Uyghurlarning öz milliy kimlikini chet'ellerde qoghdap qélish üchün körsitiwatqan tirishchanliqi chet'ellik közetküchilerningmu qiziqishini qozghimaqta. Doktor derrin baylérning qarishiche, hazir körsitiliwatqan bu tirishchanliqlar hergizmu netijisiz qalmaydu. U mundaq deydu: “Hazir chet'ellerdiki we ana yurttiki Uyghurlarning öz milliy kimlikini saqlap qélish éngi we iradisi hessilep kücheydi. Shunga men xitay hökümitini uzun'gha sozulghan we bash egmes bir qarshiliq bilen yüzlishidu, dep qaraymen. Uning üstige hazirqi zaman mustemlikichilikige qarshi turush burunqigha qarighanda köp asan. Chünki yersharilishish hemme topluqlarning öz-ara alaqisini kücheytti, digital téxnika bolsa bizning xitay hakimiyitining zorawanliqini shu waqitning özide közitip turidighan imkaniyet bilen teminlidi. Démek, biz ötmüshke sélishturghanda buninggha téximu téz sür'ette we büyük birlik ichide ortaq taqabil turalaymiz”.

Wirjiniyediki ana til mektipining bashqurghuchisi iradening bildürüshiche, nöwette dunyaning herqaysi jayliridiki ana til mektepliri öz-ara alaqisini kücheytip, ana til mekteplirining oqutush matériyallirini, oqutush métodlirini birlikke keltürüsh mesilisini jiddiy muzakire qilmaqtiken. Bularning birinchi qedimi süpitide barliq Uyghur ana til mekteplirining kiyim-kéchekliri birlikke keltürülgen we Uyghur ana tilida balilar zhurnili neshr qilinishqa bashlighan.

Derrin baylér, Uyghurlarning kishilik hoquqi we medeniyet hoquqlirini qollaydighan xelq'araliq ilmiy yardemlerning barghanséri küchiyiwatqanliqini bildürdi we “Mana bu, eger Uyghur milliy medeniyiti we ijtima'iy hayatini eslige keltüridighan bir purset kelgen teqdirde, nahayiti zor yardem menbesi barliqidin dérek béridu. Uyghurlar tarixta nurghunlighan zulmetlerdin saq-salamet ötüp ketken. Ular tolimu élastikliq bir millet. Eger siyasette azraqla özgirish bolup qalsa, men Uyghurlarning nahayiti tézla öz medeniyitini eslige qayturup kélidighanliqigha ishinimen” dédi.