Indi'ana uniwérsitéti lagérlar mesilisi heqqide yumilaq üstel yighini ötküzdi

Amérika indi'ana uniwérsitétining merkizi asiya tetqiqat orni chaqirghan Uyghurlarning weziyiti we lagérlar mesilisini muzakire qilish yighinidin körünüsh. 2019-Yili 18-féwral.

Amérika indi'ana uniwérsitétining merkizi asiya tetqiqat orni chaqirghan Uyghurlarning weziyiti we lagérlar mesilisini muzakire qilish yighinidin körünüsh. 2019-Yili 18-féwral.

Amérika indi'ana uniwérsitétining merkizi asiya tetqiqat orni chaqirghan Uyghurlarning weziyiti we lagérlar mesilisini muzakire qilish yighinidin körünüsh. 2019-Yili 18-féwral.

Bu, indi'ana uniwérsitétining yéqinqi 4 ay ichide 2‏-qétim yighin chaqirip, Uyghurning weziyiti, lagérlar mesilisi we Uyghurlar üchün némilerni qilish kéreklikini muzakire qilishidur. Mezkur uniwérsitét Uyghurlar heqqidiki tunji pa'aliyitini ötken yili öktebirde ötküzgen idi. Melum bolushiche, mezkur uniwérsitétning “Merkiziy yawro-asiya tetqiqat orni” Uyghur weziyitining yéqinqi 4 ay ichidiki özgirishige qarap bu qétimqi yumilaq üstel yighinini ötküzgen.

Indi'ana uniwérsitétining dotsénti, tonulghan Uyghurshunas gardnér bowingdon riyasetchilik qilghan yighinda mezkur uniwérsitétning Uyghurshunasliq we muzikashunasliq penler doktoranti elis andérson xanim, amérika jorji washin'gton uniwérsitétining siyasiy penler proféssori, Uyghurshunas shon robérts, amérika kishilik hoquq qurulushining tashqi ishlar diréktori lu'isa gréf we mezkur qurulushning re'isi, adwokat nuri türkeller doklat bergen.

Yétekchi proféssori gardnér bowingdonning bashchiliqida mezkur yighinni uyushturghan sahipxanlarning biri doktorant elis andérsonning bildürüshiche, ular Uyghur jem'iyitide yéqinqi 4 ay ichide yüz bergen nurghun özgirishlerni közde tutup 2‏-qétim bu yighinni ötküzüshni toghra tapqan. U 19‏-féwral küni Uyghur tilida ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “10-Aydin béri weziyette nurghun özgirishler bolghan. Mesilen, bu lagérlarning sani, omumi kölimi chongiyip, sani köpiyip ashundaq bir özgirishler bolghan. Uningdin bashqa Uyghur jem'iyitide tonulghan proféssorlar bolsun, naxshichilar, muzikantlar, artislar bolsun téximu köp adem yoqap ketti. Bu özgirishlerni közde tutup yétekchi oqutquchim bolghan gardnér bowingdon bilen biz 2‏-qétimliq bu yighinni échishni toghra taptuq”.

Elis andérson xanim yighinda bergen doklatida xitayning Uyghur diyarida bir jimjitliq peyda qilip, bu boshluqni özlirining toldurmaqchi boluwatqanliqini bildürgen. Elis andérson: “Bu xitay hökümiti Uyghur diyarida élip bériwatqan heriketliri arqiliq bir xil jimjitliqni peyda qiliwatidu. Ikkinchisi, bu jimjitliq déginim bir boshluq, bu toldurghili bolidighan bir xil boshluq, dep qaraymen. Üchinchi, xitay hökümiti özi peyda qilghan bu boshluqni özi toldurmaqchi, dep xulase chiqardim. Bu bek qorqunchluq ish. Lékin méningche bular Uyghurlarning örp-adetliri, medeniyiti, belkim Uyghurlarning özini yoqatmaqchi. Bu hemmimizge ayan”.

Yighinida jorji washin'gton uniwérsitétining proféssori shon robérts Uyghur weziyitining hazirqi nuqtigha kélishining arqa körünüshi we rayonda yüz bériwatqan hadisiler heqqide doklat bergen. U 19‏-féwral ziyaritimizni qobul qilip, yighinning ehwalini tonushturdi. Shon robérts mundaq deydu: “Men yighinda bergen doklatimda xitaydiki Uyghur rayonining weziyiti qandaq qilip hazirqi nuqtigha kélip qaldi, dégen mesilining arqa körünüshi heqqide toxtaldim. Shuningdek men yene doklatimni mezkur rayonda némiler yüz bériwatqanliqigha da'ir omumi uchurni tonushturushqa merkezleshtürdim. Chünki, men buning arqa körünüshi heqqidiki uchurlargha alaqidar nurghun kishilerni özüm tonuymen.

Yighinda “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning re'isi nuriy türkel xitayning rayondiki siyasitining qandaq qilip insan lahiyelesh qurulushigha özgergenlikige chüshenche bergen. U seyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Men toxtalghan nuqtilar asasen hazir yürgüzülüwatqan siyasetning bir kün yaki bir qanche ayda otturigha chiqip qalghan ishmu yaki yillardin béri tereqqiy qilip otturigha chiqqan haletmu?dégendin ibaret. Men uni chüshendürüsh üchün Uyghurlarning ötkenki 50‏-60 yilliq kechürmishini sélishturup uninggha chüshenche berdim. Chünki, xitay hökümiti özining yillardin béri élip bériwatqan ijtima'iy layihelesh qurulushini bügünki künde insan layihelesh arqiliq we shinjang mesilisini hel qilishning axirqi usulini tapqanliqini chüshendürüwatidu”.

Nuriy türkel doklatida yene oqughuchilargha bu mesilide hökümetlerni, jem'iyetni we diniy guruhlarni ishqa sélishning zörürlükini tekitligen. U mundaq deydu: “Uningdin kéyin gherb ellirining bolsun, musulman dunyasining bolsun némishqa mushundaq éghir bir weziyetke jiddiy mu'amile qilmaydu, buninggha qandaq tedbirlerni qollinish kérek dégen mesilini otturigha qoydum. Mesilen, aliy mektep oqughuchiliri bolush süpiti bilen amérika puqrasi bolush süpiti bilen özining hökümitini, özi yashawatqan jem'iyetni, hetta diniy guruhlarni ishqa sélishning zörürlükini tekitlep, teklip we pikirlerde boldum”.
Shon robérts ziyaritimizda qobul qilghanda yene xitayning Uyghur rayonidiki siyasitining radikalliqqa qarshi noqul bixeterlik mesilisi emesliki, uning Uyghur kimlikige qarita qayta layihelesh élip bériwatqanliqini eskertip, buning Uyghur jem'iyiti ijtima'iy qurulmisigha buzghunchiliq qilishqa bashlighanliqini bildürdi. Shon robértsning ilgiri sürüshiche, buni toxtitish üchün her qaysi döletlerning birliship, bu mesilini b d t gha élip chiqishi hem bu ishqa qatnashqan karxanilarni jazalishi kérek iken.

U mundaq dédi: “Méningche, axiri bu mesile xelq'araning tedbir qollinishi üchün b d t gha élip chiqilishi kérek. Biraq buning üchün téximu köp döletlerning qollishi we pidakarliq qilishigha toghra kélidu. Bu amérika, yawropa döletliri we kanada bilenla cheklinip qalmay, uninggha musulman döletliriningmu we shundaqla buninggha köngül bölidighan sherqiy jenubiy asiya elliridek qoshna döletlerningmu ishtirak qilishigha toghra kélidu. Méningche bu xitaygha bésim shekillendürüshning birdinbir yoli. Bu mesilide men yene xitayni muressege keltürüshning yene bir yoli lagérlargha munasiwetlik iqtisadi sahelerge bésim qilish, xitayning Uyghur rayonida yüz bériwatqan hadisilerge qatnashqan karxanilarni bayqut qilish dep qaraymen.”

Indi'ana uniwérsitéti “Merkiziy yawro-asiya tetqiqat orni” ning bildürüshiche, ularning mezkur yumilaq üstel yighinigha pa'aliyetchiler we tetqiqatchilarni teng teklip qilishidiki meqsiti kishilerning mezkur rayonda yüz bériwatqan krizisning “Derijisi we kölimini téximu yaxshi chüshiniwélishini algha sürüshken”. 18‏-Féwral küni uniwérsitétining güzel sen'et zalida ötküzülgen “Uyghur qayta-terbiyelesh lagérliri: némiler yüz bériwatidu we némilerni qilish kérek?” témisidiki mezkur yighin nahayiti zor qiziqish qozghighan bolup, qatnashqan ademning köplüki alahide eskertishke tégishlik bir mesile boldi.