Malayshiyaliq léktor eysa ma: xitaydiki musulman yashlarning mesilisi

Malayshiya ku'alalompur uniwérsitéti sherqiy asiya tetqiqat fakultétining léktori eysa ma xitaydiki musulman yashliri duch kéliwatqan türlük mesililer toghrisida tetqiqat élip barghan.

U mezkur uniwérsitétning ilmiy zhurnilida élan qilghan “Xitaydiki musulman yashlarning mesilisi” namliq tetqiqat maqaliside xitaydiki tunggan, Uyghur, qazaq, qirghiz, özbék, tatar, tajik qatarliq az sanliq millet musulman yashlirining nöwette duch kéliwatqan xitay jem'iyitidiki köpligen mesililiri üstide toxtalghan.

Eysa ma maqalisining muqeddimiside 1949-yili xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin buyanqi xitay kompartiyisining musulman xelqler üstidin élip barghan kommunistlarning atizm telimati toghrisida toxtilip, xitay kompartiyisining musulmanlarni dinsizlashturush siyasiti sowétlar ittipaqining rehbiri stalinning siyasitidin ülge élin'ghanliqini, xitayda yalghuz musulmanlar emes, belki bashqa gheyriy dindiki insanlarningmu oxshashla atizm telimatining zerbisige uchrighanliqini körsetken.

Maqalining muqeddimiside eysa ma xitay kompartiyisining 1979-yilidin bashlap xelq'ara jem'iyetning, bolupmu xelq'ara insan heqliri komitétining bésimi bilen xitayda resmiy yolgha qoyulghan az sanliq milletler siyasitining netijiside xitaydiki musulman xelqlerning yéngidin qaytidin échilghan meschitlerdiki imamlarning yétekchilikide öz diniy kimlikini qaytidin tonup yetkenlikini otturigha qoyghan.

Aptor maqalisining bu qismida xitaydiki bir qisim azsanliq millet musulmanlirining nopus jehettiki sanining tolimu perqliq halda aziyip kétiwatqanliqidin özining endishe qiliwatqanliqini bayan qilip bu heqte mundaq toxtalghan: “Uyghurlardin bashqa sherqiy türkistandiki qazaq, qirghiz, özbék, tatar we tajik qatarliq musulmanlar künlerning biride xitay jem'iyitide yoqilip kétishi mumkin. Bularning nopus jehettin azlap kétishidiki seweb xitayning pilanliq tughut siyasitimu we yaki bashqa sewebmu? xitay hökümiti néme üchün az sanliq milletlerni müshük'éyiqni qoghdighandek qoghdimaydu?” déyilgen.

Eysa ma maqaliside Uyghurlar heqqide toxtilip Uyghurlarning asasliqi Uyghur aptonom rayoni, qazaqistan, ottura asiyadiki bashqa memliketlerni asas qilghan halda olturaqlashqanliqini shundaqla türkiye we gérmaniye qatarliq ellergimu yerleshkenlikini bildürgen.

Aptor maqaliside Uyghurlarning til we bashqa jehetlerdin xitaylardin tüptin perqlinidighan türkiy xelqlerdin ikenlikini, karizdin ibaret bu möjizilik sughurush sistémisidin paydilinip, qumluq ichidiki bu bostanliqta yaratqan bir qisim alemshumul déhqanchiliq medeniyiti toghrisidimu toxtalghan.

Aptor maqaliside xitaydiki musulmanlar bilen xitay puqralirining ayliq kirimi jehettiki perqning tolimu zorluqini, musulmanlar olturaqlashqan rayonlardiki mektep shara'itining tolimu nacharliqini otturigha qoyghan.

Aptor özi biwasite xitayning chong sheherliride we shundaqla musulmanlar köprek olturaqlashqan jaylarda tekshürüsh élip bérip bu rayonlarda halal yémeklikler shirkiti we soda-merkezlirining yéterlik emeslikini, xitay hökümitining ménge yuyush ma'aripining tereqqiyati arqisida xuyzu, dungshang, sala qatarliq az sanliq millet yashlirining islam dinining muqeddes kitabliridin bolghan qur'an kerim we hedis sheriflerdiki diniy telimatlardin xewersiz qalghanliqini alahide eskertken.

Eysa ma maqaliside xitaydiki musulman yashliri asasliq duch kéliwatqan mesililerni töt nuqtigha yighinchaqlighan. Birinchi nuqtida bolsa, musulman yashlirining xizmet tépishining tolimu qiyinliqini, her qaysi ölkilerdiki hökümet we shexsiy igiliktiki karxana, shirketlerning asasliqi xitay yashlirini qobul qilip, yerlik musulman yashlirini xizmetke qobul qilmaydighanliqini, musulman yashliri qanchilik oqusimu emeliyette xizmetke érishish nisbitining yenila töwenlikini otturigha qoyghan. Ikkinchi nuqtida, musulman yashliri aliy mektepni püttürsimu ularning yenila xizmetke orunlishalmay ishsiz qilishi shundaqla ular xitay kompartiyisining ma'aripida oqup terbiyilinish netijiside özining imaniy we étiqadini yoqitip qoyghanliqi sewebidin bir qisim musulman ata-anilar perzentlirini bashlan'ghuch mekteplergiche oqutup undin kéyin toxtitip qoyushi arqisida musulman yashlirining etrapliq bilim élip terbiyilinish nisbitining töwenlep ketkenlikini bildürgen. Üchinchi nuqtida bolsa, xitay 30 yildin béri élip bériwatqan ma'aripining tereqqiy qilghanliqini bildürgen bolsimu, emma xitayning terbiyiside yenila marksizm idiyisi we telimati boyiche oqughuchilarni terbiyilep, ulardiki étiqadni yoqitip, étiqad we exlaqning insan hayatidiki qimmitining zörürlükini chüshendürmestin, pulning hemmidin qudretlik ikenlikini teshwiq qilishi netijiside yashlardiki étiqad we exlaqning asasen yoqalghanliqini bildürgen. Tötinchi nuqtida bolsa, xitay jem'iyitidiki tolimu nachar muhit ichide yashawatqan musulman yashlirining meschitlerge bérip namaz oqushi, ösmürlerning medirislerde ilim tehsil qilishi qatarliq diniy pa'aliyetler xitay kommunistlirining cheklimisige uchrap, musulman yashlirining diniy we penniy jehettin peqetla chiqish yolining qalmighanliqini otturigha qoyghan.

Ziyaritimizni qobul qilghan se'udi erebistanning mekke shehiridiki zhurnalist sirajidin ezizi nöwettiki Uyghur yashliri duch kéliwatqan mesililer toghrisida toxtaldi.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.