Uyghur gézit-zhurnallirining bügünki siyasiy qismiti

“Memliket boyiche 100 nuqtiliq zhurnal” atalghanlarning biri “Miras” zhurnilining 2012-yilliq we 2022-yilliq sanlirining muqawiliri.

2017-Yil 9-aydin bashlap Uyghur tilining barliq bashlan'ghuch we ottura mekteplerde oqutush tili süpitide ishlitilishi emeldin qalduruldi. Buninggha egiship atalmish “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” da chiqidighan Uyghur tilidiki kitab, zhurnal qatarliq neshriyat buyumlirining sani yoqilishqa qarap méngish bilen birge mezmunidimu roshen özgirishler yüz bérip, tarix, medeniyet we edebiyatqa a'it mezmunlar xitayning teshwiqat obyéktigha aylinip, ilgiriki “Diqqet bilen” chiqirilidighan sezgür mezmunlar pütünley közdin yoqitilip, ornigha kommunistik tüs alghan ghip-qizil bir edebiyat berpa qilinmaqta.

Gerche xitay hökümiti az sanliq milletlerning medeniyiti, gheyriy maddiy we medeniyet bayliqlirini, til-edebiyatini qoghdaydighan we tereqqiy qilduridighanliqini izchil jakarlap kéliwatqan bolsimu, emma uning “Qoghdawatqini”, Uyghurlargha qarita “Xitayche medeniyet” ni singdürüsh we “Irqiy qirghinchiliq yürgüzüsh” te qoral süpitide qolliniwatqan wasite bolup qaldi. “On ikki muqam”, “Meshrep” qatarliq medeniy miraslirimu “Jungxu'a medeniyiti” ge tewe “Miras” dep qarilip, xitay medeniyitining birqismi qatarida mu'amile qilinip, xalighanche depsende qilinmaqta.

Shi jinpingning nöwette yürgüzüwatqan siyasiti eyni waqitlarda maw zédongning 1940-yillarda yen'ende sözligen sözidiki “Méghiz bilen shakal” ni perqlendürüsh pirinsipining dawamlishishi bolup, bu, emeliyette milletning medeniyitige bolghan tajawuzchiliq we assimilyatsiye idi.

Edib jün toyfél eger bir milletning medeniyet tereqqiyati shu millettin terkib tapqan partiye yaki hökümetning yétekchiliki astidila normal tereqqiyatqa érisheleydu, yalghuz u milletning öziningla tirishchanliqi bilen medeniyet tereqqiyatqa érishelmeydu dégen nezeriyeni otturigha qoyghan. Bu nezeriye del Uyghurlarning hazirqi halitige uyghun bolup, nöwettiki Uyghurlar duch kelgen weziyet hakimiyet bashqa birining qolida bolghan ehwalda Uyghurlarning öz medeniyitini saqlap qélishi we tereqqiy qildurushidin söz ichishning mumkin emeslikini körsitidu.

Uyghur diyarining yéqinqi weziyitidiki neshriyatchiliq saheside yüz bergen birqanche nuqtiliq özgirishler xitayning medeniyet qirghinchiliqi we xirislirining yüzlinishini körsitip béridu.

Toluq bolmighan statistikigha asaslan'ghanda, shinjang ijtima'iy penler akadémiyesining sabiq tetqiqatchisi mambet turdining “Az sanliq milletlerning neshriyatchiliq ehwali” namliq xitay tilidiki maqalisidiki uchurlargha asaslan'ghanda, 1949-yilidin 2001-yilighiche Uyghur tilida 100 parchidin artuq roman, 43 parchidin artuq powést we hékaye neshr qilin'ghan bolup, 1979-yildin kéyin élan qilin'ghan Uyghur tilidiki ilmiy maqaliler 2000 parche, ilmiy nezeriye we obzorlar 27 parche bolghan.

2001-Yilidin 2016-yillarghichimu xéli köp sanda klassik eserler we chet'el edebiyatigha a'it eserler neshr qilinip, shexsiy kitab sodigerlirining sanimu körünerlik ashqanidi. Elwette, yuqiriqilarning hemmisi xitay kompartiyesining qattiq idé'ologiyelik kontrolluqi, sénzuriliri astida ishqa ashurulghanidi.

Mambet turdining maqaliside yene Uyghurlardiki yazghuchilar qoshunining sapasini östürüp, ilgiriki qatmal halettin bösüp chiqip zaman'gha layiq bolush kérekliki teshebbus qilin'ghan. Extem ömerning edebiy tenqidchiliki we memtimin hoshurning hékayiliridiki satirik bayanlargha oxshash en'eniwi yéziqchiliq ramkisidin halqighan uslubtiki eserlerningmu oqurmenlirining köpiyip bériwatqanliqi körsitilgen.

Lékin, 2017-yilidin bashlap Uyghur diyaridiki neshriyatchiliq, jümlidin metbu'at saheside téz özgirish yüz bergen bolup, Uyghur tilidiki tarixiy, medeniyet we bashqilargha a'it eserlerning neshr qilinishi biraqla kémeygen hetta toxtighan. Hetta ilgiri neshr qilin'ghan her türlük kitablar, eserlerge qarita qaytidin tekshürüsh, yighiwélish we cheklesh élip bérilghan. Köp sandiki yazghuchi, zhurnalist, tehrir qatarliq metbu'at xadimliri lagérlargha we türmilerge tashlan'ghan.

Metbu'atlardin dangliq “Tarim” zhurnilidiki özgirishlerge diqqet qilsaq, buningdimu köp özgirish bolghan. 2010-Yilliq 5-sani bilen 2018-yilliq 9-sanini sélishturup köreyli:

Zhurnalning 2010-yilidiki sanida 11 sehipe bar bolup, 2018-yilidiki sanida peqetla 7 sehipe qalghan. Hazirmu mewjut sehipilerdiki eserlerning témisigha qaraydighan bolsaq, klassik eser yaki ijtima'iy mesililer üstidiki muhakimiler üchün tesis qilin'ghan “Muhakime we teqriz” sehipiside “19-Qurultay dokladidiki yéza islahati rohi we yéza témisidiki edebiy ijadiyet” namliq eser élan qilin'ghan. “Altun rojek” sehipiside “Tang dewri shé'irliridin” qatarliqlar bar bolup, ilgiriki “Xelq éghiz edebiyati”, “Chet'el edebiyatidin” qatarliq birqanche sehipiler élip tashlan'ghan. Shé'irlarning témisi “Rishtimiz baghlan'ghan tughqan biz inaq”, “Kompartiyem quyashim” dégendek mawzusidinla zhurnalning kompartiyening teshwiqati bolghan, qizil shé'irlar bilen qaplan'ghanliqini hés qilish mumkin. Bu zhurnalning 2022-yilliq 5-sanigha nezer salghinimizda, sehipiler sani beshke chüshken bolup, hékayiler peqetla terjime hékayiler bilen, shé'irlar bolsa kompartiyeni medhiyeleydighan yaki milletler ittipaqliqini küyleydighan mezmunlar bilenla cheklen'gen. Oqurmenlerning ne Uyghur xelq éghiz edebiyati yaki chet'el edebiyatidin huzur élishi, öginishi mumkin bolmaydighan we cheklen'gen weziyet shekillen'gen.

Gézitlerdin “Shinjang géziti” ni misalgha alidighan bolsaq, burun gerche “Muqimliqni saqlash”, “Qattiq zerbe bérish” dégen sho'arlar 1990-2000-yillarda izchil halda gézit sehipilirini qapsap turghan bolsimu, lékin bügünkidek bir san gézitning pütün mezmuni kompartiyening teshwiqati, junggo tejribisi, bölgünchilikke qarshi turush qatarliq idé'ologiye özgertishke a'it mezmunlar bilen tolghan emes idi.

Gézitning 2019-yil 1-féwraldiki sanining bash bétige qaraydighan bolsaq, bir betning ichidila xitay dölet re'isi shi jinpingning ismi tilgha élin'ghan mawzuluq xewer töttin ashidu. Gézitning “Edebiyat” sehipiside, “Kompartiyege muhebbet”, “Ayrilmaymiz héchqachan”, “Dewr sadasi” dégendek edebiyat tüsi bolmighan, edebiy zoq bérelmeydighan, sho'ar sheklidiki eserler bérilgen.

Ijtima'iy penler sahesidiki ilmiy maqaliler, eng nopuzluq tetqiqatlar élan qilinidighan “Ijtima'iy penler tetqiqati” zhurnilining 2018-yilliq 2-sanida gerche zhurnalning bet sani özgermigen bolsimu, jem'iy tötla sehipe qalghan bolup, jem'iy alte parchila maqale bésilghan. Bu maqaliler “Bash shuji shi jinpingning partiye qurulush yadroluq idiyesi”, “Shi jinpingning junggoche sotsiyalizm qurush idiyesi we junggoche sotsiyalistik iqtisadshunasliqni berpa qilish” qatarliq ijadiy we terjime eserlerdin terkib tapqan bolup, ilgiriki tarix, din, medeniyet, til-edebiyat, arxé'ologiyege a'it tetqiqat mezmunliri élan qilinidighan sekkiz sehipe hemmisi ghayib bolghan.

Yene bir misal körsitip ötsek, ilgiri xitay ichide serxil zhurnallar sépige kirgen, ijtima'iy pen türidiki munewwer zhurnallarning biri bolghan “Memliket boyiche 100 nuqtiliq zhurnal” atalghan “Miras” zhurnilining 2022-yilliq eng yéqinqi sanining munderijisidin qarighanda, zhurnalda hazir peqetla yette sehipe qalghan. Burunqi Uyghur örp-adetliri, medeniy we edebiy miraslirimiz, hüner-sen'et, tarix, klassik edebiyat we xelq éghiz edebiyatigha a'it barliq sehipe we mezmunlardin eser qalmighan bolup, ularning ornigha “Dewr rohi”, “Qurultaygha tentene”, “Jungxu'a medeniyet xezinisi”, “Ortaq makan” qatarliq yéngi sehipiler échilghan. Qarimaqqa “Xelq éghiz edebiyati” sehipisi yenila mewjut bolsimu, emma “Uyghur xelq éghiz edebiyati” ning ornigha “Élimiz xelq edebiyati” namliq yéngi sehipe échilip, xitay xelq éghiz edebiyatidin nemune eserler terjime qilinip élan qilinishqa bashlighan. Munderije Uyghurche we xitay tilida ikki xil tilda bérilgen. Uyghur medeniyiti eks ettürülgen qoyuq milliy tüstiki muqawilarning ornigha xitay medeniyiti eks ettürülgen layiheler almashqan. Omumen, bu metbu'atlarning asasliq siyasiy nishani “Jungxu'a medeniyiti”, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” éngini kücheytishke qaritilghan.

Bulardin bashqa Uyghur tilidiki derslik kitablarning qaldurulghanliqi xélidin béri melum, shunga bashqa roman, toplam qatarliq kitablarning hazirqi ehwalimu halaket ichide turuwatqanliqi tesewwurimizdin anche yiraq emes.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.