Prézidént baydin “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni ijra qilishta bésimgha duch kéliwatamdu?

Amérika prézidénti jaw baydin aqsarayda söz qilmaqta. 2022-Yili 21-iyun, washin'gton.

23-Iyun küni “Washin'gton pochtisi” gézitining tonulghan iston yazghuchisi josh rogin (Josh Rogin) “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ning ijra qilinish ehwali heqqide bir parche muhim maqale élan qildi. Maqalige “Baydin xitayning irqiy qirghinchiliqigha yumshaq mu'amile qilish bilen bésimigha duch kelmekte” dep mawzu qoyulghan. Uning déyishiche, eyni chaghda “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ning maqullinishini tosush üchün heriket qilghan bir qisim siyasetchiler we tijaretchiler hélihem toxtap qalmay, bu qanunning toluq ijra qilinishigha qarshi heriket qilmaqtiken.

“Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” 21-iyun künidin bashlap resmiy ijra qilinishqa bashlighan idi. Mezkur qanun Uyghur élida ishlepchiqirilghan mehsulatlar we shundaqla Uyghur élida ishlepchiqirilghan herqandaq xam eshyani öz ichige alghan mehsulatlarning amérika bazirigha kirishini chekleydighan bolghachqa, xitay hökümitini Uyghurlargha qaritiwatqan zulum siyasetlirini jazalashtiki intayin ünümlük yollarning biri, dep bahalan'ghan idi.

Halbuki, josh roginning maqaliside bildürüshiche, “Baydén hökümiti hazir xitaydiki irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush iradisini sinaydighan hel qilghuch sinaqqa duch kelgen bolup, nöwettiki mesile prézidént baydén bu qanunni toluq yolgha qoyamdu yoq, dégendin ibaret” iken.

Chünki washin'gtondiki bir qanche emeldar, dölet mejlisi xizmetchiliri we mutexessislerning josh rogin'gha dep bérishiche, hökümettiki bir qisim erbablar we soda sahesidikiler bu qanunning qattiq ijra qilinishigha qarshi hélihem tirkeshmektiken. Oxshash menpe'et guruppisigha wekillik qilidighan bu kishiler eyni chaghda bu qanunning chiqishigha tosqunluq qilghan bolsa, bügünki künde bu qanunning toluq ijra qilinishigha tosqunluq qilishqa urunmaqtiken.

Amérikadiki aqillar ambiridin “Amérika tashqi siyaset kéngishi” ning tetqiqatchisi maykél sobolik (Michael Sobolic) bu qanun maqullan'ghuche qandaq talash-tartish peyda qilghan bolsa, hélihem uning kélimat mesilisi we kishilik hoquq mesilisige baghlinip talash-tartish qiliniwatqanliqini bildürgen.

U radiyomizgha élxet arqiliq qilghan sözide, bu qanunning ishqa yarash-yarimasliqi aqiwette baydin hökümitining bu qanunni qanchilik derijide ching turup ijra qilidighanliqigha baghliq, deydu.

U mundaq dégen: “Bu baydén hökümitining mezkur qanunni qandaq ijra qilidighanliqigha baghliq. Mesilen, prézidént sherqiy-jenubiy asiyada tijaret qiliwatqan quyash énérgiyesi shirketliri üchün élan qilghan tamozhna béjini kechürüm qildi. Xitayning quyash énérgiyesi shirketlirimu bu kechürümdin nepke érishidu. Baydin hökümiti sherqiy-jenubiy asiya shirketlirini ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ diki qara tizimlikke kirgüzmigen, emma ular bu shirketlerge mal teminleydighan bir qanche teminligüchini qara tizimlikke alghan. Eger hökümet bu qanunni qattiq ijra qilsa, undaqta prézidéntning tamozhna béjini kechürüm qilish heqqidiki qararimu (xitay shirketliri üchün) beribir paydisz bolatti. Emma gep hazir baydin hökümiti ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ ni özining kélimat mesilisini ongshash heqqidiki küntertipini inawetsiz qilghudek derijide ijra qilamdu-yoq? mana bu mesilining tügüni.”

2021-Yili amérika hökümitining kélimat mesilisige teyinligen alahide elchisi we sabiq tashqiy ishlar ministiri jon kerriyning ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ gha qarshi lobiychiliq qiliwatqanliqi heqqide xewer chiqqan idi. Xitay bilen kélimat mesiliside hemkarlishishni aldinqi pilan'gha qoyghan bu shexs, dölet mejlisidiki bir ispat anglash yighinida bu heqtiki köz qarashlirini ochuq tilgha élip: “Xitaydiki irqiy qirghinchiliq kélimat kélishimining imzalinishigha tosqunluq qilmasliqi kérek” dégen idi. U hetta xitaydiki mejburiy emgek arqiliq ishlepchiqirilidighan quyash énirgiye taxtilirining pakize énirgiye bazirini janlanduruwatqanliqini étirap qilip: “Hayat da'im qiyin tallashlargha tolghan bolidu, bolupmu döletler otturisidiki munasiwette da'im mushundaq tallashlar bolidu. . . Emma hemmidin muhimi, biz yashawatqan bu pilanét choqum qoghdilishi kérek,” dégen.

Halbuki, josh roginning maqaliside bayan qilishiche, bu yil baydén hökümiti duch kéliwatqan riqabet kélimat mesilisila emes iken. U maqaliside mundaq dep yazghan: “Oxshimaydighan yéri shuki, baydén dölet mejlisidiki démokratlarning san jehettin üstünlükini saqlap qélishigha we hetta özining qayta saylinishigha tehdit salidighan iqtisadiy krizisqa duch keldi. Bu aqsarayning pütün küchi bilen Uyghur mejburiy emgikige taqabil turidighanliqi heqqidiki wedisini toluq emelge ashuralmasliqini keltürüp chiqirishi mumkin. Derweqe, mushu ayning béshida aqsaray soda ministirliqi élip bériwatqan tekshürüshke qarimay jiddiy qararname élan qilip, shinjangda ishlepchqirilghan matériyallarni öz ichige alghan quyash énérgiye bataréye taxtisigha 24 ay tamozhna béji kechürüm qildi.”

Uning éytishiche, yéngi qanunda tamozhna we chégra qoghdash idarisi Uyghur élidin kelgen yaki Uyghur élida ishlepchiqirilghan herqandaq matériyalni import qilghuchi shirketler nahayiti küchlük ispatlar bilen uning mejburiy emgekke chétishliq emeslikini ispatlimighuche tutup qalidighan bolghachqa, amérikadiki bir qisim shirketler bu qanunning telipining bek yuqiri bolup ketkenlikidin shikayet qilmaqtiken, chünki ular xitay öz zawutlirida musteqil tekshürüsh élip bérilishigha yol qoyulmighanliqtin telep qilin'ghandek ispatname körsitish mumkin emes, deydiken.

Amérikadiki kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri dériktori, doktor sofi richardson bolsa bu shirketlerning bundaq dep waysaydighan yoli yoqliqini, chünki ulargha bu heqte uzun waqittin béri agahlandurulup kelgenlikini éytti. U bizge mundaq dédi:

“Bu shérketler qanun chiqishtin ilgirimu waysighan, qanun chiqqandin kéyinmu shundaq qiliwatidu. Biraq ularning ‛biz bundaq bolidighanliqini bilmeyttuq‚ deydighan héchqandaq sewebi yoq. Bu qanun chiqquche bolghan uzun ariliqta ulargha agahlandurush bérilgen. Biz bu mesile heqqide nurghun-nurghun shirketler bilen, hetta men ismini anglap baqmighan shirketler bilen körüshtuq we ulargha mejburiy emgek bilen bulghan'ghan teminlesh zenjirliri heqqide agahlandurush bergen iduq. Ular bu qanunning mushundaq bolidighanliqini ochuq bilidu. Eger ularning biz mejburiy emgekke qarshi deydighan gépi rast bolsa, hazir del uni emeliyette körsitidighan peyti keldi.”

Josh roginmu maqaliside oxshash noqtini tekitlep, mundaq dégen: “Shuni jezimleshtürüshke boliduki, eger bu qanun yézilghini boyiche ijra qilinsa, paxtidin tartip tokluq mashinilarghiche bir nechche sahede qisqa muddetlik qalaymiqanchiliq keltürüp chqiridu. Emma qanunning küchimu del mushu yerde. Bu shirketler eger mehsulatlirining teminlesh zenjirini tekshürüshke mejburlanmighuche, heriketke ötmey yüriwéridu. Shundaq bolghachqa dölet mejlisi bu ishqa qol tiqqan.”

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining re'isi nuriy türkel ependi radiyomizgha qilghan sözide, bu qanunning toluq ijra qilinishi kéreklikini tekitlidi. U mundaq dédi: “Mezkur qanun eger toluq we ünümlük yolgha qoyulmisa, uning ehmiyiti bolmaydu. Gerche hazir bu qanunning toluq ijra qilinishgha qarshi heriket qiliwatqanlar bolsimu, lékin amérikada xitaydiki teminlesh zenjirlirige baghlinip qélishning qanchilik zor xewpsizlik yochuqi peyda qilidighanliqini tonup yetkenlermu köpeydi. Shunga bumu bir paydiliq ehwal.”

Derweqe, josh rogin maqaliside xitaydiki mejburiy emgek mesilisining peqet kishilik hoquq mesilisila emes, belki amérikaning dölet xewpszlikige taqishidighan bir jiddiy mesile ikenlikini eskertip u mundaq dégen: “Kishilik hoquq endishilirini bir terepke qoyup turayli, xitayning erzan bahaliq emgek küchini keng kölemde ishlitishi ishchi-xizmetchilirige bazargha qarap heq béridighan amérika quyash énérgiyisi shirketlirining riqabet küchige éghir tosqunluq qilidu. Uning üstige, amérikaning xitayning teminlesh zenjirige tayinip qélishining zor bir dölet xewpsizlik yochuqi ikenliki barghanséri roshenlishiwatidu. Xitaydiki quyash énérgiyesi sana'iti zawutlirining asasen kömür ishlitidighanliqini nezerde tutqanda, xitaydin quyash énérgiyesi bataréyesini import qilish kélimat özgirishini hel qilishqa paydisiz déyerlik. Amérika kishilik hoquq toghrisidiki tenqidni peseytse, béyjingning kélimat özgirishi mesiliside hemkarlishidighanliqini oylashmu intayin saddiliqtur.”

Sofi richardson xanim radiyomizgha qilghan sözide, mezkur qanun ishqa kirishken iken, uning toluq ijra qilinishi kéreklikini bildürdi. U mundaq dédi:

“Bu qanun bu hepte béshidin bashlap ishqa kirishken iken, u halda peqetla kishilik hoquqni közitish teshkilatidek hoquq teshkilatlirila emes, belki bu qanunni wujutqa chiqarghan barliq dölet mejlisi ezalirimu bu qanunning toluq ijra qilin'ghan yaki qilinmaywatqanliqini közitip turidu. Shunga buni shirketlerning ziyini yaki amérika iqtisadi dep turup muzakirige qoyushning orni yoq. Bu qanunning küchimu del shu yerde emesmu? u élan qilin'ghan iken, toluq ijra qilinishi kérek.”

Josh rogin “Washin'gton pochtisi” diki maqaliside mundaq dep tekitligen: “Tashqiy ishlar ministiri antoniy billinkén bu hepte yéngi qanunni yolgha qoyushqa we ittipaqdashlar we shériklernimu heriketke keltürüdighanliqi heqqide wede berdi. Dölet mejlisi hökümetning wedisige emel qilidighan-qilmaydighanliqini yéqindin közitidu. Eger aqsaray xitayning mejburiy emgek sana'itining burunqidekla tijaritini dawamlashturushini boshluq bilen teminlise, u halda hazirghiche qilin'ghan pütün tirishchanliqlar bikargha kétidu. Uyghurlar we bashqa ziyankeshlikke uchrighuchilarning istiqbali téximu qarangghulishidu.”