Xelq'aradiki közetküchiler xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasetlirining aqiwitidin endishe qilmaqta

Muxbirimiz irade
2017.02.17
urumchi-herbiy-basturush-2013.jpg Xitay qoralliq saqchi qisimlirining ürümchi shehirige kirgüzgen bronéwikliri. 2013-Yili 29-iyun.
AFP

Uyghur mesilisining xelq'aralishishigha egiship, bu heqtiki mulahizilermu xelq'ara axbaratlarda köplep élan qilinmaqta. Yéqinda amérikidiki jéymistawn fondi tetqiqat merkizining tor bétide “Xitayning Uyghurlargha qarshi élip bériwatqan weyran qilish xaraktérlik siyasetliri” mawzuluq bir parche maqale élan qilin'ghan bolup, uningda Uyghur élida yolgha qoyuluwatqan siyasetler we u keltürüp chiqiriwatqan aqiwetler mulahize qilin'ghan. Maqale aptori williyam lam mulahiziside, chén chüen'go yürgüzüwatqan siyasetlerning weziyetni yenimu keskinleshtürüshtin bashqa ishqa yarimaydighanliqini eskertken.

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, chén chüen'go Uyghur éligha partkom re'isi bolup kelgendin kéyin, türlük siyasetlerni yolgha qoyup, Uyghur élidiki weziyetni yenimu jiddiyleshtürüwetkenliki melum. Bu weziyet chet'ellerdiki xitay weziyitini közitip kéliwatqan chet'ellik közetküchilerningmu diqqitini qozghawatqan muhim mesililerning biri bolup, bu heqte hazir xelq'ara metbu'atlarda nurghun mulahizilerni körüsh mumkin. Ene shularning biri yéqinda, amérikidiki “Jeymis town fondi” tetqiqat merkizining tor bétide élan qilindi.

“Xitay hökümitining Uyghurlargha qarshi élip bériwatqan weyran qilish xaraktérlik siyasetliri” dégen mawzu bilen élan qilin'ghan bu maqale tetqiqatchi williyam lam teripidin yézilghan bolup, u maqalisni töwendiki jümliler bilen bashlighan : “Xelq'ara térrorluqqa qarshi küreshke qatnishish yaki ortaq bolush dégen bahane bilen shi jinping hökümiti Uyghur aptonom rayonida yashaydighan 10 milyon Uyghur xelqining kishilik hoquqi we erkinlikini ilgiri körülüp baqmighan derijide qattiq basturdi. Shi jinpingning bu siyasiti yumshaq we maslishishchan qiyapiti bilen tonulidighan jang chünshyenning ornigha ötken yili 8-ayda chén chüen'goning almashturulushi bilen öz ipadisini tapti. Emma Uyghur élida zorawanliq heriketlirining toxtimay yüz bérishi béyjing hökümitining Uyghur élidiki zalim taktikiliri arqiliq Uyghur élida menggülük eminlikni berpa qilishtin ibaret nishan'gha yetkili bolarmu, deydighan so'alni peyda qildi.”

Aptor williyam maqalisi dawamida, chén chüen'go kelgendin buyan Uyghur élida bixeterlik tedbirlirini kücheytish namida yolgha qoyghan türlük siyasetlerni birmu-bir tilgha alghan we “Béyjing hökümiti Uyghur élida insanlarning kündilik hayatining herbir qismighiche bésim peyda qilidighan saqchi döliti séstimisini eng axiriqi nuqtisighiche ijra qildi” dégen we buninggha chén chüen'go teripidin bashlitilghan pasport yighiwélish, lazim bolghanda saqchixanidin ruxset sorap bérip éliwalidighan siyasetni we hetta sétilidighan pichaqlarghimu sétiwalghuchining ismini oyup, tizimlap satidighan ehwallarni misal qilip körsetken.

Aptorning qarishiche, chén chüen'go kelgendin buyan, Uyghur élida térrroluqqa qarshi turush üchün atalmish “Xelq urushi” ni bashlatqan bolup, bu xil usul 2008-yilidiki béyjing olimpik musabiqisi mezgilidimu sinaq qilin'ghan yeni nechche minglighan béyjingliqlar kochilarda amanliq saqlashqa, charlashqa orunlashturulghan idi. Bu ehwal eyni chaghdimu xelq'ara axbaratlarning diqqitini qozghap keng xewer qilin'ghan idi. Amérika Uyghur birleshmisining re'isi, weziyet analizchisi élshat hesen ependi bolsa “Xelq urushi” dégen bu atalghuning ta maw dewridin tartip yapon eskerlirige qarshi urushta qollinilghanliqini, démek xitay hökümitining Uyghurlarghimu ene shundaq düshmen mu'amilisi qiliwatqanliqini bildürdi.

Yuqiridiki maqalining aptori williyam lam maqaliside yene, xitay hökümitining Uyghur éli saqchilirini uchur bilen teminligenler üchün 400 milyon som pul ajritip, yuqiri mukapat bilen mukapatlaydighanliqini élan qilish arqiliq, Uyghur élidiki xitay puqralirini qoshumche ishpiyonlargha aylandurup qoyghanliqini, yézilardimu yéza saqchilirini ishqa séliwatqanliqini, qisqisi Uyghurlarni herjehettin béism we qamal astigha alghanliqini bayan qilghan. Aptorning maqaliside mana bu nuqtigha diqqet tartip “Chén chüen'go Uyghur éligha kélip mana mushundaq qattiq kontrol siyasiti yürgüzgen bolsimu, emma yenila zorawanliq térror weqelirining yüz bérishi dawam qildi we Uyghurlar arisidimu radikalliq idiyisining ilgirikidinmu keng tarqiliwatqanliqi körülmekte” dégen. U mana bu ehwalni nezerde tutup turup “Démek, chén chüen'goning térrorluq we radikalliqni cheklesh üchün yolgha qoyuwatqan saqchi döliti séstimisi'i meghlup boldi” dégen we xelq'ara kechürüm teshkilatining tetqiqatchisi patrik punning sözini neqil qilip turup, Uyghur élidiki bésim siyasiti peqet we peqet qarshiliq peyda qilidu” dégen.

Ilshat hesen ependimu sözide, bésimdin bir netijige érishkili bolmaydighanliqi 2009-yilidiki ürümchi weqeside ispatlinip bolghan bolsimu, xitay hökümitining xataliqini qobul qilmay, oxshash wastini qollinishni dawam qiliwatqanliqini, emma hamini bir küni bu riyalliq bilen yüzlishishke mejbur bolidighanliqini bildürdi.

Tetiqatchi williyam lammu öz maqaliside, nurghun mutexesssilerning we shundaqla nurghun xitay ichidiki musteqil xitay ziyaliyliriningmu bésim arqiliq Uyghur élida tinchliq peyda qilghili bolmaydu, u peqet Uyghurlar we xitaylar arisida di'alog qilmay turup, bolupmu öz medeniyiti we diniy kimlikini yoqitip qoyush endishisi ichidiki yashraq bir ewlad kishiliri bilen di'alog shekillendürmey turup muqimliq peyda bolmaydu, dep qaraydighanliqini, emma chén chüen'goning kélishi bilen Uyghur élida bundaq bir di'alog imkaniningmu tarixqa aylinip qalghanliqini bayan qilghan.

Derweqe, ilgiri xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri dériktori sofi richardsonmu xitay hökümitining hazirqi siyasitining Uyghurlargha bériwatqan ségnali heqqide toxtilip “Xitay hökümiti ilham toxtigha oxshash intayin tinchliqperwer birini ömürlük qamaq jazasigha mehkum qilish arqiliq mesilini di'alog bilen hel qilish ümidi bolghanlargha nahayiti ochuq qilip, di'alogni untup ket, meyli tinchliqperwer bolamsen, qandaqla bolushingdin qet'iynezer, men sen bilen di'alog ötküzmeymen dégen ségnalni berdi. Menche bu intayin xeterlik ehwal” dégen idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.