Weziyet analizchiliri, xitayning “Bir belwagh, bir yol” qurulushida Uyghurlarning orni heqqide toxtaldi

Muxbirimiz méhriban
2017.05.17
erdoghan-shi-jinping-putin.jpg (Ongdin solgha türkiye, xitay we rusiye dölet prézidéntliri) rejep tayyip erdoghan, shi jinping we wiladimir putin “Xelq'araliq bir belwagh, bir yol munbiri yighini” da. 2017-Yili 15-may, béyjing.
AFP/Sputnik

Xitay taratquliri 14- we 15-may künliri béyjingda échilghan xelq'ara “Bir belwagh, bir yol munbiri” yighinida, xitayning bu yighin'gha qatnashqan döletler wekilliri bilen bir qatar iqtisadiy we siyasiy kélishimlerni muweppeqiyetlik imzalighanliqini xewer qilmaqta. Emma, xelq'ara taratqularda xitay küchep teshwiq qiliwatqan “Bir belwagh, bir yol” istratégiyelik qurulushining xitay arzu qilghan nishan'gha yétish yaki yételmeslik mesilisi we xitay hökümitining bu qurulushning merkiziy nuqtisidiki Uyghurlargha qaratqan basturush siyasiti yene bir qétim munazire témisigha aylandi.

14-May yekshenbe küni xitayning dölet re'isi shi jinpingning sahibxaniliqida béyjingda échilghan “Bir belwagh, bir yol munbiri” yighini xitayning hökümet taratquliri teripidin xitayning xelq'aradiki obrazini yükseltidighan, xitayning yershariliq iqtisadiy-soda qurulushning lédiriliq ornini tiklishi üchün bésilghan ijabiy qedem dep medhiyilidi.

Xitay taratqulirining mezkur yighin heqqide bérilgen xewerliride yene, xitay re'isi shi jinpingning mezkur yighin'gha qatnishiwatqan rusiye prézidénti putin, pakistan prézidénti musherrep, ottura asiya dölet bashliqliri we türkiye re'isi rejep tayyip erdoghan qatarliqlar bilen ayrim uchrishishlarda bolghanliqi alahide tilgha élinip, mezkur yighinda xitayning bu döletler bilen muhim soda hemkarliq kélishimliri hetta “Öz-ara jinayetchilerni qayturush” qatarliq siyasiy kélishimlerni imzalighanliqini xewer qildi.

Emma xelq'ara taratqularda, xitay taratquliri medhiyilewatqan “Bir belwagh, bir yol” istratégiyelik qurulushigha gherb döletliri gumaniy qarashta boluwatqanliqi üchün qatnashmighanliqi we xitay hökümitining bu qurulushning merkiziy nuqtisidiki Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan basturush siyasiti heqqidiki mezmunlar xewer témisi bolmaqta.

Roytérs agéntliqining bügünki xewiride, xitayda chaqirilghan “Bir belwagh, bir yol” istratégiyelik qurulushigha gherb döletliridin amérika we yawropa döletlirining qollimasliq hetta ret qilish pozitsiyiside boluwatqanliqi ilgiri sürülüp, 15-may küni yawropa ittipaqining xitay re'isi shi jinping mezkur yighinda otturigha qoyghan “Zamaniwiy yipek yoli” pilanigha zerbe xaraktérlik inkas qayturghanliqi xewer qilindi.

Xewerde tilgha élinishiche, xitay re'isi shi jinping 15-may yeni yighinning yépilish harpisida öz teshebbusini otturigha qoyup, yawropa-asiya elliridin özi yétekchilik qiliwatqan “Zamaniwiy yipek yoli” pilanigha hemkarlishishni telep qilghan. Emma, yawropa ittipaqigha eza 28 dölet 15-may küni xitay re'isi shi jinpingning chaqiriqigha inkas qayturup, shi jinpingning teshebbusini qollimaydighanliqini bildürgen. Roytérs agéntliqining xewiride, yawropa ittipaqining yuqiri derijilik bir emeldarining “Xitayni heyran qaldurghan bir nuqta shuki, bu mesilide yawropa ittipaqigha eza döletler pikir birdeklikige ige” dégen sözliri neqil élin'ghan. Xewerdin melum bolushiche, xitayning “Bir yol bir belwagh” istratégiyesini ret qilidighan kolléktip inkas bélgiye, éstoniye, gérmaniye, hon'gariye, italiye we ispaniye qatarliq döletlerning yawropa ittipaqidiki wekilliri teripidin otturigha qoyulghan.

Chet'ellerdiki siyasiy weziyet analizchiliridin “Béyjing bahari” zhurnilining bash muherriri, siyasiy weziyet analizchisi xu ping ependining qarishiche, “Shi jinngping teshebbus qiliwatqan ‛bir belwagh, bir yol‚ istratégiyilik pilanining amérika, yawropa qatarliq gherb döletliri we xitayning qoshnisi hindistan qatarliq döletlerning qollishigha érishelmeslikige, bu döletlerning xitayning mezkur pilanining muweppeqiyetlik élip bérishigha gumaniy qarashta boluwatqanliqi, bolupmu xitayda barghanche nacharlishiwatqan kishilik hoquq mesililiri we xitayning “Bir belwagh, bir yol” istratégiyilik pilanining merkizi bolghan Uyghur diyarida yürgüzüwatqan basturush siyasiti qatarliq bir qatar amillar seweb bolghan.

Xu ping mundaq dédi: “Xitay taratquliri béyjingda échiliwatqan “Bir belwagh,bir yol” iqtisadiy hemkarliq yighinini medhiyilep, bu heqtiki xewerlerde xitayning islam dinigha étiqad qilidighan pakistan, türkiye, iran we ottura asiya jumhuriyetliri bilen zor mebleghge ige soda kélishimliri imzalighanliqini xewer qildi. Xitay hökümitining pakistan qatarliq musulman elliri bilen bolghan iqtisadiy we siyasiy hemkarliqining kücheygenlikini medhiyilidi. Emma, xelq'ara xewerlerde xitay hökümitining Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan basturush siyasiti söz témisi mezkur pilanni emelge ashurushigha tosqunluq qilidighan amillar munazire témisi bolmaqta. Bolupmu, nöwette Uyghur diyarida yürgüzülüwatqan qattiq basturush siyasiti we barghanche keskinlewatqan Uyghur diyari weziyiti gherb démokratik döletlirining xitay re'isi shi jinping otturigha qoyghan atalmish ‛ bir belwagh, bir yol‚ istratégiyesige soghuq mu'amile bolushidek weziyetni barliqqa keltürdi.”

Chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiliridin amérika Uyghur birleshmisining re'isi, siyasiy weziyet analizchisi élshat hesen ependining qarishiche, xitay re'isi shi jinping gerche xelq'aragha xitayning “Bir belwagh, bir yol” istratégiyelik pilanini emelge ashurushqa ishenchi barliqini jakarlawatqan bolsimu, emma xitay hökümitining nöwettiki Uyghur siyasiti uning mezkur pilanini emelge ashurushigha tosalghularni peyda qilidu, hetta xitay hökümitining pilanining netijisi meghlubiyet bilen ayaghlishishi mumkin.

Élshat hesen ependi öz qarishini otturigha qoyup, tarixta yipek yoli sodisida türtkilik rol oynighan Uyghurlarning bügünki kün'ge kelgende, xitayning atalmish “Bir belwagh, bir yol” iqtisadiy hemkarliq qurulush pilanining sirtida qaldurulushi, hetta öz zéminida qattiq basturushqa uchrishidek weziyetning, xitay hökümitining mezkur qurulush pilanining xelq'arada qollashqa érishelmeslikidiki muhim amillarning biri ikenlikini tekitlidi.

Xu ping ependi bolsa, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitining yene dawamlishidighanliqini tekitlep, xitay hökümitining, atalmish “Bir belwagh, bir yol” iqtisadiy hemkarliq istratégiyisini emelge ashurushta Uyghurlarni tehdit dep qarawatqanliqi üchün, nöwette Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan siyasiy we iqtisadiy jehette hoquqsiz qaldurush, hetta qattiq basturush siyasitini dawamliq kücheytidighanliqini tekitlidi.

Xu ping mundaq dédi“Xitay hazir özining mezkur iqtisadiy qurulush pilanida hel qilghuch rol oynaydighan Uyghur diyari weziyitidin qattiq ensireshte bolmaqta. Shunga barliq amal-charilar bilen bu jehettiki tedbirlerni almaqta. Uyghurlargha qarita ichki jehettin basturush we tashqi siyasitide Uyghurlarni xelq'ara térrorluq teshkilatlirigha baghlashqa urunush siyasiti, emeliyette xitay hökümitining özining “Bir belwagh, bir yol” istratégiyisini emelge ashurushta Uyghurlarni tehdit dep qarawatqanliqidin bolmaqta. Halbuki, xitay hökümitining bu xil siyasetlirining netijisi gherb döletlirining xitay hökümiti teshebbus qilghan atalmish iqtisadiy hemkarliq pilanigha qarita soghuq pozitsiyide bolushigha seweb bolghan muhim amillarning biri.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.