11 Yilliq qabahetlik tarix: “5-Iyul weqesi” din bügünki “Irqiy qirghinchiliq” qiche

2-Iyul küni Uyghur kishilik hoquq qurulushi we dunya Uyghur qurultiyi birlikte “5-Iyul ürümchi weqesi” ning 11 yilliqi munasiwiti bilen tor söhbiti uyushturdi. Söhbette “5-Iyul weqesi” ning xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitining sistémiliq assimilyatsiyedin irqiy qirghinchiliqqa ötüshide tarixi burulush nuqtisi bolghanliqi muhakime qilindi.

Mezkur söhbetke amérika xelq'ara diniy ishlar komitétining komisisari nuri türkel ependi, kishilik hoquqni közitish teshkilatining asiya ishliri diréktori sofi richardson xanim, girmaniyelik xitay ishliri tetqiqatchisi adriyan zénz, firansiyelik zhurnalist ursula goytér, amérikadiki loyala uniwérsitétining Uyghur tarixi tetqiqatchisi rayin sam qatarliqlar qatnashti.

Buningdin 11 yil ilgiri, yeni 2009-yili 5-iyul küni Uyghurlar xitay hökümitining “Shyawgu'en weqesi” ni adil bir terep qilishini, Uyghur yashlirini erzan emgek küchi süpitide xitay ölkilirige yötkeshni toxtitishini, Uyghurlarning ishsizliq mesilisini Uyghur élining özide hel qilishini telep qilip, tinch yol bilen namayish élip barghan idi. Halbuki, 5-iyul künidiki tinchliq namayishi xitay da'iriliri teripidin qanliq basturulghan we nechche minglighan Uyghur yashliri qolgha élinip, yene yüzligen kishiler ghayib qiliwétilgen idi.

Yighin qatnashquchiliri “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” heqqide özlirining közqarashlirini otturigha qoyup ötti. Nuri türkel ependi mundaq dédi: “Xitay hökümiti mesilige ikkila tereptin qarimastin, belki birtereplimilik bilen bir terep qilghan.”

Sofi richardson xanim “5-Iyul weqesi” din kiyin xitay da'irilirining Uyghur rayonini herbiyleshtürüsh qedemini tizletkenlikini tekitlidi. U yene uyghularning nöwettki qeyserliki we zulumgha qarshi turushtiki jasaritige qayil bolghanliqini bildürdi.

Adriyan zénz ependi 2009-yili ürümchide we 2008-yili tibette yüz bergen namayish we xitay hökümitining bu namayishlarni qanliq basturushi xitay kompartiyesining milliy siyasitining meghlubiyitini ashkarilap qoydi, dédi.

Firansiyelik muxbir ursula goytér xanim ömürlük qamaq jazasigha höküm qélin'ghan ilham toxti bilen “5-Iyul ürümchi weqesi” heqqide paranglashqan iken. U ilham toxtining “Rayondiki ehwal barghanséri nacharliship kétiwatidu, bu tasaddipiyla yüz bergen bir weqe bolmastin, belki xitay hakimiyitining yillardin béri Uyghurlargha yürgüzgen qattiq siyasetlirining netijisi,” dégenlikini eslep ötti.

Rayin sam ependi mundaq dédi: “Xitay hökümiti adaletsizlikke qarshi élip bérilghan tinch namayishini milletler arisidiki öchmenlik derijisige kötürdi we uni milliy mesilige aylandurdi.”

Muhajirettiki Uyghurlarning bildürüshiche, 2009-yilidiki “5-Iyul weqesi” hazirqi zaman Uyghur tarixidiki eng échinishliq weqelerning biri iken. Weqeni öz közi bilen körgüchilerning éytishiche, saqchilar namayishchilargha qaritip oq chiqarghan, puqrache kiyin'gen saqchilar kochilarda puqralarni kaltek-toqmaq bilen urghan we kéyinki aylarda minglighan Uyghurlar birdin birdin ghayib qilin'ghan.

Rayin sam Uyghurlar “Qirghinchiliq” dep atighan bu qanliq weqeni xitay hökümitining “Térrorluq” qa baghlap, Uyghurlarni basturushta bahane qilishqa urunuwatqanliqini eskertip ötti. U yene “Xitay kompartiyesining shawgu'ende bolghan weqege tutqan pozitsiyesige naraziliqini ipadilesh üchün élip bérilghan bu namayish eslide ‛tinch namayish‚ idi,” dédi.

Yighin qatnashquchiliri birdek xitay kontrolluqidiki axbarat wasitilirining Uyghur, tibet qatarliq milletlerni ‛qalaq‚, ‛wehshiy‚ qilip körsitishi netijiside nöwettiki éghir basturushta milyard nopusluq xitay, xitay kompartiyesining siyasitini qollaydighanliqini ilgiri sürdi.

Adriyan zénz ependi mundaq dédi: ‛xitay wasite tallimastin Uyghurlarni basturuwatidu. 2009-Yilidin buyanqi nishanliq, sitiratigiyelik yürgüzgen siyasiti kishini chöchütidu. ‚

29-Iyun “Xitaygha qarishi parlamént ezaliri birliki” adriyan zénizning doklatigha asasen élan qilghan bayanatida xitayning Uyghur nopusini cheklesh üchün ayallarni tughmas qilish, mejburiy bala chüshürüsh, köpiyish nisbitini töwenlitish qatarliq charilerni qollan'ghanliqini körsetken. Ular bayanatida bularning “Insaniyetke qarshi jinayet yaki irqiy qirghinchiliq jinayiti” shekillendüridighan yaki shekillendürmeydighanliqi üstide tekshürüsh élip baridighanliqini bildürgen idi.

Adriyan zénz ependi bu heqte mundaq dédi: ‛béyjing Uyghurlargha medeniyet qirghinchiliqi yürgüzdi, nöwette qattiq nopus kontrolluqi arqiliq resmy qirghinchiliqqa qarap kétiwatidu. ‚ dédi.

Uyghurlar irqi qirghinchliqqa uchrawatamdu, dégen so'algha nuri türkel ependimu özining közqarishini otturigha qoyup mundaq dédi: “Adwokat bolush süpitim bilen buni nahayiti rahetlik bilen irqiy qirghinchiliq diyeleymen. Xitay Uyghurlargha birqedem-birqedemdin irqiy qirghinchiliqi élip bériwatidu”.