Rusiye we merkiziy asiya ammiwi axbarat wasitiliri Uyghur éli weziyiti heqqide

Kéyinki waqitlarda Uyghur élida yüz bergen weqeler heqqide dunyaning, shu jümlidin rusiye we merkiziy asiyaning ammiwi axbarat wasitiliri her xil uchurlarni élan qilishni dawam qilmaqta. Bolupmu ötken ayning 28-we 29-künliri yeken shehiride orun alghan qirghinchiliq hem shundaqla qeshqer héytgah jamesining imami jüme tahirning öltürülüsh weqeliri xitayning her qandaq axbarat cheklimilirige qarimay, bara-bara dunya jama'etchilikige ashkara bolmaqta.

Buni metbu'at sehipiliride élan qiliniwatqan maqalilermu ispatlawatidu.

Béyjing xitay jama'etchilik pikri teripidin bésimgha uchrimaqta

Rusiyening “Nézawisimaya gazéta” agéntliqi élan qilghan merkiziy asiya boyiche mulahizichi wladimir skosiryéfning “Shinjang qaynimaqta. Bölgünchiler hakimiyetni qollawatqan xitaylarni we imamlarni öltürmekte” namliq maqaliside xitayning néfit, gaz we kömürge bay rayoni hésabliniwatqan Uyghur élidiki weziyetning heddidin tashqiri keskinleshkenliki hem omumen a q sh eskerlirining afghanistandin chiqirilishi bilen merkiziy asiyadiki ehwalning téximu jiddiylishidighanliqi tekitlen'gen. Maqale aptori atalmish shinjang Uyghur aptonom rayoni hökümitining tarqatqan melumatlirigha asaslan'ghan halda, 28-iyuldiki weqeni goya Uyghur térrorchilirining keltürüp chiqarghanliqini hem shuning netijiside tinch ahalining zerdab chékip, etrapqa köp miqdarda ziyan yetküzülgenlikini otturigha qoyidu. U, moskwa dölet uniwérsitétining asiya we afriqa instituti mudirining orunbasari andréy karnéyéfning bu heqtiki inkasini keltüridu. U mundaq dégen: “Xitay ilgiri sowét ittipaqi qilghandek, az sanliq milletler we az sanliq dinlar bilen bolghan munasiwetlirini birde qisish, birde naraziliq otini pul bilen bésishqa urunush bilen ornatmaqta. Sh u a r da hazir radikallar bilen bolghan küreshte küch qollinish usullirigha tayanmaqta. Bu yerde béyjing xitay jama'etchilik pikri teripidin bésimgha uchrimaqta. Nöwettiki térrorluq heriket emelge ashqandila tor betliri jinayetchilerge zerbe bérish teleplirige tolup kétidu. Emma rehimsizlik Uyghurlar arisida radikal keypiyattikiler sanining ösüshige élip kelmekte. Démek muzakirimu hajet. Lékin mesilini téz hel qilish körüner emes.”

U, Uyghur élidiki weziyetning merkiziy asiyadimu qaytilinishi mumkinlikini eskertip, yene mundaq deydu: “Bu merkiziy asiyadimu yüz bérishi mumkin. Mezkur rayon memliketlirige, rusiye we xitaygha diniy radikalliqqa qarshi küreshni birliship élip bérishi lazimdur. Mundaq birliship heriket qilish shangxey hemkarliq teshkilati da'iriside közde tutulghan. Shangxey hemkarliq teshkilati ezalirining mexsus xizmet organliri arisida axbarat tarqitilmaqta. Lékin qirghizistandiki weqeler shuni körsettiki, shangxey hemkarliq teshkilati musteqil memliketlerdiki isyanlarni bésishni xalimaydu. Shuning üchün bu teshkilatqa ümid qilishqa bolmaydu.” w. Skosiryéf Uyghur élidiki mexpiy heriket qilghuchilarning shimaliy kawkazdiki isyankarlargha oxshash küresh usullirini qolliniwatqanliqini, sherqiy türkistan herikiti terepdarlirining afghanistan we pakistanda yoshurunup, taliplarning qollap-quwwetlishi bilen Uyghur élige kirish mumkinlikini perez qilidu.

Kélechekte qarshiliq herikitining yuqiri basquchqa köchüsh éhtimalliqi bar

“Séntir asiya” agéntliqida bésilghan “Kötürülgen Uyghurlar yardem almaqchi. Xitaygha chet'eldin islam radikalchilirining kirip kélishi xewp tughdurmaqta” namliq maqalining aptori olga kuznétsowamu mulahizichilerning pikrige tayinip, Uyghur élidiki weziyetning bara-bara keskinlishish éhtimalliqining barliqini ilgiri süridu. U ramizan bayrimi mezgilide qurban bolghanlar sanining hetta 2009-yilqi iyul weqesidin buyan munchilik derijide köp bolmighanliqini tekitlep, dunya Uyghur qurultiyi élan qilghan melumatlargha tayinidu. Mulahizichi shundaqla yekende yüz bergen weqeni térrorluq heriket dep qarap, uni hazirche héch kimning öz höddisige almighanliqini bildürgen. Maqalide xitayshunas yuriy tawrowskiyning bu heqtiki qarashliri keltürülgen bolup, u “Sherqiy türkistan islam herikiti” teshkilatining Uyghur qarshiliq herikitining ré'al shtabi süpitide heriket qiliwatqanliqini, süriyede urushqa qatnashqanlarning Uyghur élige tashliniwatqanliqini hem ularning kélechekte qarshiliq herikitining yuqiri basquchigha köchüsh éhtimalliqining barliqini otturigha qoyidu.

Cheklimiler heddi-hésabsiz éship ketti

Rusiyening “Wélikay époxa” gézitide élan qilin'ghan “Uyghurlar xitayda minglighan musulmanning öltürülgenlikini bildürmekte” dégen maqalining aptori kérol wikénkamp Uyghur élidiki weziyetni yorutushta asasiy jehettin erkin asiya radi'osi we dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadir, shundaqla amérika Uyghurliri birleshmisining re'isi alim séyitofning bergen melumatlirigha asaslinidu. Kérol wikénkamp mundaq dep yazidu: “Musulmanlarning muqeddes diniy bayrimi ramizan waqtida xitay da'iriliri shinjangda roza we bashqimu diniy en'enilerni, shundaqla diniy kiyimlerni kiyishni, seper we uchrishishlarni méni qilip, cheklimilerni téximu qisiwetti. Shinjangdiki zulumni toxtitishni oylighan da'iriler misli körülmigen chekleshlerni kirgüzdi, bu öz nöwitide 43 adem ölgen ürümchi baziridiki qirghinchiliqni keltürüp chiqardi. Analizchilarning tekitlishiche, ular peqet Uyghurlarning xitay hökümranliqigha bolghan qarshiliqini kücheytmekte. Ramizan waqtida oqughuchilar we dölet emeldarlirigha roza tutushni méni qildi. Bezi aliy mektep oqughuchiliri ularning rozisini buzush üchün mejburlap tamaqlandurghanliqini éytqan.” maqale aptori shundaqla xitay da'iriliri we ularning siyasitini qollighanlarningmu hujumgha uchrawatqanliqini, bezi heriketlerning zerdab chekken Uyghurlarning öchini élish meqsitidimu emelge éshiwatqanliqini, eldiki cheklimilerning heddi-hésabsiz éship ketkenlikini ilgiri süridu.