Analizchilar: “Bingtu'enni kücheytishtiki meqset Uyghur aptonom rayonini uning béqindisigha aylandurushtur”

“Xitay xewerler tori” ning 2-apréldiki sanida 2018-yili bir yil ichide shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'enning iqtisadiy jehettin téz yükselgenliki, bingtu'en igidarchiliqidiki ul-eslihe qurulushlirigha sélin'ghan omumiy sélinmining 160 milyard yüen'ge yéqinlashqanliqi xewer qilindi.

Mezkur xewerde xitay merkiziy hökümitining bingtu'en igidarchiqidiki ul-eslihe qurulushlirigha salghan meblighining tür, nuqta boyiche türkümge bölünüp emeliyleshkenliki, omumiy sommisining 160 milyard yüen'ge yéqinlashqanliqi, buning ichide peqetla bingtu'en'ge qarashliq qorghas alahide iqtisadiy rayonidiki eyxu'a mashinasazliq qurulushighila 200 milyon yüen meblegh salghanliqi tilgha élin'ghan.

Uyghurlar teripidin “Qoralliq déhqanlar” dep atilip kéliwatqan ishlepchiqirish-qurulush armiyesi ötken esirning 50-yillirida berpa qilin'ghan bolup, xitay hökümiti yillardin buyan bingtu'en'ge salghan meblighini dawamliq türde köpeytip, uning da'irisini barghanséri kéngeytip kelgen idi.

2016-Yili 9-aydin buyan Uyghur aptonom rayonida partkom sékrétarliq wezipisini ötewatqan chén chüen'go yene shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni partkomining 1-sékrétari we 1-siyasiy komissari qatarliq wezipilernimu ötimektiken. Igilinishiche, chén chüen'go wezipige teyinlen'gendin buyan xitay hökümitining Uyghur diyaridiki bingtu'enni siyasiy we iqtisadiy jehettin kücheytish qedimi ilgiriki yillardikige sélishturghanda téximu kücheygen.

“Xitay uchur tori” torining 2017-yili 31-marttiki xewiridin melum bolushiche, shu küni ürümchide chaqirilghan shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'enining 524 wekili qatnashqan 7-qétimliq partiye wekilliri qurultiyida chén chüen'go söz qilip, ishlepchiqirish-qurulush bingtu'enining buningdin kéyinki tereqqiyati we qilidighan wezipilirige a'it alte türlük nuqtini tekitlep ötken. Yeni u bingtu'enning “Eskiri qabiliyitini ashurup, uning muqimliqni qoghdashtiki rolini jari qildurush”, “Muqimliq we chégra qoghdash iqtidarini yuqiri kötürüsh” ni alahide tilgha alghan. Chén chüen'go shu qétimqi yighinda yene bingtu'enning islahatini kücheytishni, bolupmu uning rayonning jenubidiki küchini zoraytishni tekitligen. Chén chüen'go sözide “Bingtu'en térrorluqqa qarshi küreshte aldida méngish, bashlamchiliq bilen jeng qilish, awan'gart bolush, yéngidin xizmet körsitip, shinjangning ijtima'iy muqimliqini qoghdash we ebediy eminlikni ishqa ashurushta téximu zor mes'uliyetni zimmisige élish kérek” dégenlernimu tekitligen.

Xitay hökümet taratquliridin melum bolushiche, 2017-yili chaqirilghan ishlepchiqirish-qurulush bingtu'enining 7-qétimliq wekiller qurultiyidin kéyin 2017-yili 1-apréldin tartip, Uyghur aptonom rayonida yéngidin “Esebiylikni tügitish nizami” dep atalghan bir qanun belgilimisi ishqa kirishtürülgen. Shundin buyanqi ikki yil ichide Uyghur aptonom rayonida Uyghurlarning diniy étiqadi we milliy örüp-adetliri cheklinidighan “Diniy esebiylikning 72 xil ipadisi” dégen'ge oxshash her xil qanun-belgilimiler arqa-arqidin élan qilin'ghan. Kadirlar arisida “Ikki yüzlimichilerge zerbe bérish” herikiti qozghilip, awam puqralardin bashqa yene xelq arisida tonulghan diniy zatlardin ziyaliylarghiche bolghan her qatlamdiki Uyghurlar türküm-türkümlep “Terbiyelesh merkizi” namidiki lagérlargha qamilishqa bashlighan.

Rayondiki Uyghur qatarliq türkiy milletlerge qarita basturush mislisiz küchiyip, milyonlighan kishiler lagérlargha qamalghan bir weziyette xitay hökümitining bingtu'en'ge bu qeder köp meblegh sélishi muhajirettiki Uyghur pa'aliyetchilirining jiddiy diqqitini qozghidi.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ependi ziyaritimizni qobul qilip, özining bu heqtiki qarashlirini anglighuchilar bilen ortaqlashti.

Élshat ependining qarishiche, xitay hökümet da'irilirining yéqinqi ikki yildin buyan bingtu'en'ge salghan iqtisadiy meblighini barghanche köpeytishi, bolupmu bingtu'enning jenubiy Uyghur rayonidiki déwiziye we polklirigha köplep meblegh sélishi Uyghur aptonom rayonning siyasiy jehettiki hoquq da'irisini barghanche taraytidiken shundaqla Uyghur aptonom rayonini bingtu'enning béqindisigha aylandurup qoyushni meqset qilidiken.

Xitayda baliliq we yashliq mezgilini ötküzgen amérikaliq yazghuchi térisa buzaki xanim özining 9 yilliq hayatini Uyghur diyarining jenubidiki maralbéshigha jaylashqan bingtu'en 3-déwiziyeside ötküzgen bolup, u amérikagha qaytip kelgendin kéyin yazghan kitablirida bingtu'en namliq bu gheyriy normal qurulma heqqide özi bilidighan ehwallarni dunyagha ashkarilighan.

Térisa xanim ilgiri radiyomizning mexsus ziyaritinimu qobul qilip, özining maralbéshidiki bingtu'enning meydanida ötküzgen yashliq yillirini bayan qilghan hemde Uyghurlarning özide qaldurghan tesirlik hékayilirini anglighuchilirimiz bilen ortaqlashqan idi.

Térisa xanim bügün yene ziyaritimizni qobul qilip, xitay da'irilirining Uyghur diyarida qurghan ishlepchiqirish-qurulush armiyesining xaraktéri we meqsiti heqqidiki qarashlirini otturigha qoydi.

Uning bayan qilishiche, xitay da'iriliri Uyghur diyaridiki munbet zéminlarni igiliwélish hésabigha qurulghan “Bingtu'en” namidiki bu gheyriy törelmining qurulghan kündin buyanqi asasliq wezipisi Uyghurlarni nazaret qilish we basturush bolghan. Xitay kommunist hökümitining bingtu'enni barghanche kücheytip, asasiy iqtisadiy sélinmini Uyghur diyarining shimalidin jenubidiki Uyghurlar zich olturaqlashqan qeshqer, xoten qatarliq rayonlargha yötkeshtiki meqsitimu emeliyette Uyghurlarning naraziliq we qarshiliq heriketlirini basturush, Uyghurlar “Sherqiy türkistan” dep atap kelgen bu zéminni xitayning menggülük térritoriyesige aylandurushni üchün iken.

“Xitay xewerler tori” ning 4-apréldiki xewirige qarighanda, 2019-yili aliy mekteplerni püttüridighan xitay oqughuchilarning “Gherbiy rayon tereqqiyat pilani” boyiche bingtu'ende ishleshke iltimas qilish xizmiti bashlan'ghan. Xewerde yene ularning shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'enide ishlesh mezgilining bir yildin üch yilgha qeder bolidighanliqi, xitay merkizi hökümiti bingtu'en'ge orunlashqan her bir neper atalmish “Ixtisasliq pida'iy” üchün yiligha 25 ming yüen qoshumche turmush yardem puli we 2000 yüen qatnash yardem puli ajratqanliqi bayan qilin'ghan.

Mezkur xewerde yene 2003-yili mezkur pilan bashlan'ghandin buyanqi 16 yil ichide xitaydiki 29 ölke we sheherdin 11ming 498 neper atalmish “Ixtisas igisi” ning shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'enige xizmetke orunlashqanliqi eskertilgen. Halbuki, 2000-yillardin kéyin rayondiki Uyghur qatarliq yerlik milletlerdin bolghan aliy mektep oqughuchilirining bir tutash xizmet teqsimati bikar qilinip, rayonda yerlik millet yashlirining ishsizliq nisbiti barghanche éghirlashqan. Uyghur yashliri uniwérsitétni tügetkendin kéyinmu “Qayta terbiye” namida xitay ölke-sheherlirige ewetilip, siyasiy jehettin ménge yuyushqa mejburlan'ghan. Ularning köp qismi töwen ma'ash bilen yéza-kentlerde we asasiy qatlamda kent kadiri, yardemchi saqchi we yaki xitay zawutlirida yallanma ishchi bolup ishleshke mejbur bolghan.

2017-Yilidin kéyin köpligen Uyghur yashliri “Bölgünchilik”, “Diniy esebiylik” we “Ikki yüzlimichilik” bilen eyiblinip tutqun qilinishqa bashlighan hemde atalmish “Terbiyelesh merkizi” namidiki lagérlargha qamalghan. Bu dolqunda ötken esirning 80-90-yilliridin kéyin tughulghan Uyghur yashliri asasliq zerbe nishanigha aylan'ghan idi.