Gherb analizchiliri: Uyghur élida bundin kéyin térrorluq hujumlirining sewiyisi yüksilidu

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2014.05.27
urumchi-partlash-bazar-qarshiliq.jpg Xelq baghchisi yénidiki awat bazarda bomba bilen hujum qilish weqesi yüz bergen. 2014-Yili 22-may, ürümchi.
weibo

22-May ürümchi weqesi munasiwiti bilen Uyghur élining kélechek weziyiti toghrisida mulahiziler élan qilghan. Köpligen gherb analizchiliri birdek halda, bundin kéyin Uyghur élide yüz béridighan hujumlarning da'irisi kéngiyipla qalmastin, hujum sewiyisidimu zor yüksilish bolidighanliqini tekitleshti.

Gérmaniye dolqunlirida 26-may élan qilin'ghan “Térrorgha qarshi küreshning axirlishidighan küni yoq” namliq xewerde, xitay hökümiti Uyghur élida qayta yolgha qoyghan qattiq zerbe bérish herikitining emdi axirilashmaydighanliqi, bu heriketning belki xelq turmushining bir parchisigha aylinip kétidighanliqi otturigha qoyuldi. Biraq, köpligen gherb mutexessisliri xitayning yéngi muqam, kona endizide dawamlashturuwatqan bu xil basturush heriketlirining Uyghur ilining weziyitini özgertishning höddisidin chiqalmaydighanliqini tekitleshti.

Gérmaniyelik siyasiy analizchi frank silén mushu xil köz qarashning terepdari bolup, u 23-may élan qilghan “Hujum weqelirige qandaq toghra inkas qayturush kérek?” namliq maqaliside ürümchi etigenlik bazar weqesi heqqide mundaq bayan qilidu:
-Bu, yéqinqi 8 aydin béri xitayda yüz bergen 5-qétimliq zor weqe. Weqede 31 adem ölüp 100 ge yéqin adem yarilandi. Ötken yili 28-öktebir tyen'enménda yüz bergen aptomobil partlash weqeside üch hujumchi bilen ikki sayahetchi ölgendin kéyin, xitay hökümiti may qachilash ponkitlirini nazaret astigha élip, may qachilighuchilargha qarita kimlikini körsitish permani chüshürgenidi. Emma bixeterlik tedbirliri emdi may qachilash ponkitlirini nazaret qilish bilenla cheklinip qalmaydighan boldi. Bu yil 3-ayda künmingda téximu dehshetlik weqe yüz berdi. Qollirigha uzun pichaqlarni kötürüshken bir top er-ayallar poyiz istansisigha bésip kirip, 30din artuq ademni chanap öltürdi. Buningdin bir ay kéyin, yeni 4-ayda shi jinping shinjangni közdin köchürüp milliy bölgünchilerge qattiq zerbe bérishni tekitliwidi, uning xitabi derhal qayturma jawabqa érishti: ürümchi poyiz istansisida adem bomba hujumi yüz berdi. Bu weqedin bir hepte kéyinla gu'angjuda bir er pichaq bilen 6 ademni chaniwetti.

Basturush tedbirliri köpeygenséri, qarshiliq usulliriningmu köpiyidighanliqini eskertken frank silén maqaliside yene mundaq deydu:
-Amérika afghanistandin qoshun chékindürgendin kéyin, xitaydiki hujum weqeliri körünerlik küchiyidu. Hazirgha qeder xitayda weqe peyda qiliwatqanlarning hemmisila mexsus terbiye körmigen, istixiyilik heriket qilghuchilardur. Ularning heriket usulliri, qollan'ghan qoralliri buning delili. Ular pichaq we özliri yasiwalghan bombilar bilen hujum élip barmaqta. Béyjing emeldarliri xam xiyalda bolmasliqi kérek. Herqanche yaxshi bixeterlik we nazaret tedbirlirimu pilimot we rakétalarning afghanistan hem pakistandin xitaygha éqip kirishini tosalmaydu. Bir nechche yildin kéyin, bundaq hujumlarni mexsus terbiye körgen qabiliyetlik térrorchilar élip baridu.

Frank silén sözide, xitay hökümitini amérikidin sawaq élishqa, öpkisini bésiwélishqa chaqirip, 11-séntebir weqesidin kéyin amérikining derhal iraq we afghanistan'gha kirishining shübhisiz xata bolghanliqini, washin'gtonning nahayiti éghir bedel töligenlikini, nurghun amérika eskirining ölgenlikini, emma dunyani téximu bixeter qilish meqsitige yitelmigenlikini eskertken.

Xitay hökümiti Uyghur élidiki weqelerni dawamliq atalmish “Chet'ellerdiki radikal küchler yaki ularning tesirige uchrighanlar”gha artishqa urunup keldi. Emma gherb analizchiliri mesilining chet'elde emes, Uyghur diyarining özide ikenlikini tekitleshti. Gérmaniyelik xitay mesililiri mutexessisi alpérman ürümchi etigenlik bazar hujumi munasiwiti bilen gérmaniye dolqunlirining ziyaritini qobul qilghanda “Radikal idiye, bu xildiki qarshiliqlarning yüz bérishige seweb bolghan amillarning peqetla biri. Heqiqiy seweb bolsa, ijtima'iy ziddiyetlerning ötkürliship chékige yetkenlikidur. Uyghurlar Uyghurche naxsha-usul, rengdar milliyche kéyimlerge bérilgen ijazetkila razi bolmaydu. Xitay hökümitining Uyghurlarning diniy étiqadidin tartip, saqal-burut qoyushtek ushshaq adetlirige qeder bésim ishlitishi, qarshiliqlarning jughlinip otturigha chiqishigha seweb bolidighan muhim amildur” dep körsetken.

“Yéngi surük géziti” bolsa, Uyghur élidiki weqeler heqqidiki bayanida “Xitay hökümiti térrorning menbesi toghrisidiki izdinishliride, diniy bésim, milliy örp-adetke bolghan tajawuzchiliqning bu xildiki weqelerni köplep meydan'gha keltürüwatqan muhim amilliqini étirap qilghusi kelmidi” dep yazidu. “Inaqliq berpa qilish tes” namliq bu maqalide yene, xitay hökümitining Uyghur rayonini tereqqiy qildurduq dep, Uyghurlarning en'eniwi medeniyet we turmush usuligha tehdit élip kelgenlikini, Uyghur-xitaydin ibaret bu ikki milletning medeniyet, tereqqiyat chüshenchiside zor perq barliqini, del mushu perqning xitay közlewatqan atalmish “Milliy inaqliq” berpa qilishqa tosalghu bolidighanliqini qeyt qilghan.

Gérmaniye dolqunlirining obzorchisi matiyas ependi bolsa “Shinjang yéngi siyasetke mohtaj namliq maqaliside mundaq yazidu:
‏-Uyghurlarning heriketliri béyjing hökümitini qattiq te'ejjüplendürdi. Ularning chüshinelmeywatqini bolsa, rayonning iqtisadiy tereqqiyatining néme üchün Uyghurlarni bextlik qilalmaywatqanliqi, némishqa Uyghurlarning bashtin-axiri kompartiyining sadiq himayichilirige aylanmaywatqanliqidur. Bu yerde, hökümet emeldarliri bir nersini untulup qaldi, u bolsimu, iqtisadiy tereqqiyat peqet xitay köchmenlirigila menpe'et élip keldi. Yerlik Uyghurlar bolsa astida qaldi. Meyli iqtisadiy yaki siyasiy weyaki memuriy bashqurush saheside bolsun, xitaylarning dégini hésab. Hökümet da'iriliri ezeldin medeniyet uqumining peqetla naxsha-usulnila öz ichige almaydighanliqini angqiralmay keldi. Gerche milliyche kiyin'gen Uyghurlar téléwizorlarda yaki sayahetchilerning aldida usul oynap, naxsha éytip tursimu, shuning bilen bir waqitta, qeshqer qedimiy shehirining köp qismi weyran qiliwétildi, uning tesirige uchrighan Uyghurlargha héchqandaq pikir bayan qilish imkani qaldurulmidi. Ammiwi mulazimet orunliridiki xadimlargha qarita yolgha qoyulghan saqal qoymasliq, diniy pa'aliyetler bilen shughullanmasliq belgilimilirimu nepret qozghidi. Mana bularning hemmisi qoshulup Uyghurlarni öz yurtida musapirgha aylandurup qoydi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.