Uyghurlar uchrawatqan zulum: “Resimlik tarix” (2)

Muxbirimiz eziz
2020.04.08
isobel-maqala-resim.jpg Uyghurlar mesilisi bilen tonushluq bolghan en'gliyelik obzorchi izabél kokrélning “Xitayning Uyghurlargha séliwatqan zulumliri: resimlik tarix” témisidiki maqalisige qoyulghan süret.
Coda Story

Uyghur jem'iyiti nöwette duch kéliwatqan zor kölemlik basturush heqqide söz bolghanda izabél kokrél buningdiki bezi tüplük mezmunlarning buningdin ellik yil ilgiri otturigha chiqqan siyasiy sho'arlarning tekrar wariyanti boluwatqanliqini alahide tekitleydu. Bolupmu xitay hökümiti 1960-yillarda “Qayta terbiye élish” namida alliqachan mukemmel ma'arip terbiyesi élip bolghan kishilerni yézilargha chüshürgen halning hazir milyonlighan Uyghurni xuddi shu namda lagérlargha qamash sheklide qaytidin peyda bolghanliqini alahide eslep ötidu.

Aptorning pikriche, 1976-yili maw zédong ölüp, xitay dölitining emeliy hoquqi déng shyawpingning qoligha ötkendin kéyin “Islahat we échiwétish” namida pütkül xitaygha azraq bolsimu aram éliwélish pursiti élip kelgen ashu dewr Uyghurlar üchün özlirining untulushqa bashlighan kimliki we tarixini eske éliwélishqa shara'it yaritip bergen. Buning bilen Uyghurlardiki milliy oyghinishning yuqiri pellisi yene bir qétim tézla wujudqa chiqqan. Netijide Uyghurlarning téximu zor menidiki erkinlik istesh arzusini ipadiligen bir qatar siyasiy heriketler 90-yillardin 2000-yillarghiche bolghan ariliqta arqimu-arqidin otturigha chiqqan. Namayishlar, qarshiliq heriketler we hujumlar axbaratlargha melum bolushqa bashlighan. Shuning bilen birge xitay hökümiti bu hadisilerning hemmisini yighip-yögep bir yolila “Bölgünchilik we islam esebiylikining tesiridin bolghan” dep xulase chiqarghan.

Izabél kokrél söhbitimiz jeryanida bu ishlarni eslep, mundaq dédi:

“Medeniyet inqilabi dewride nurghun yillar dawam qilghan medeniyet basturushidin kéyin déng shyawping textke chiqti hemde medeniyet saheside qisqa bir muddet nepes éliwélish imkaniyiti tughuldi. Maw zédong ölgendin kéyinki dewrlerni esliyeleydighan kishilerge melumki, shu waqitlarda islam étiqadi we islam chüshenchilirini ashkara tilgha élish deslepki qedemde mumkin bolushqa bashlidi. Del mushu mezgillerde minglighan meschitler yéngiwashtin sélindi. Ene shu mezgillerde islam dini, Uyghurlarning siyasiy jehettiki orni qatarliqlar heqqide erkin söhbetlishishke pütünley mumkin bolidighan weziyet yaritildi. Emma shi jinping hakimiyetni qoligha alghandin kéyin bolsa bu ehwallar pütünley özgerdi. Bu ehwal diniy sahedila emes, yene Uyghurlarning medeniy turmushidiki köpligen mezmunlarning weyran qilinishidimu öz eksini tapti. Shi jinpingning medeniyet sahesige qaratqan siyasetliride Uyghurlarning diniy étiqadi we medeniyet sahesi birdek cheklimige uchrap, bu sahede pikir qilishning barche yolliri étip tashlandi.”

Izabélning qarishiche, xitay hökümitining bu xildiki hemmini bir tayaqta heydeshtek usuli kütkenning eksiche ünüm bergen. Bolupmu 2000-yillardin kéyin bashlan'ghan türlük shekillerdiki qarshiliqning “Sewr qachisi” 2009-yilidiki “5-Iyul ürümchi weqesi” de ipadilen'gen. Xitay hökümiti üchünmu bu hal shundaq bolghan. Bolupmu shi jinping ürümchige ziyaretke kelgende bomba weqesining yene bir qétim yüz bérishi bilen bu yéngi hökümdar 2014-yilidin bashlap “Térrorluqqa qarshi xelq urushi” ni qozghighan. Ene shuningdin bashlap Uyghurlarning hayatida tüplük özgirishler barliqqa kélishke bashlighan.

U bu heqte mundaq dédi: “Men sözleshken Uyghurlarning mutleq köp qismi 2009-yilidiki ‛ürümchi weqesi‚ ni hazir yüz bériwatqan ishlarning shuningdek hazir omumyüzlük tüs élip bolghan shinjangdiki basturush pa'aliyitining bashlinish nuqtisi, dep qaraydu. Eger biz 2014-yili nazaret döliti méxanizimining alliqachan shekillinip bolghanliqini nezerde tutsaq, bu heqtiki tunji sinaqning 2009-yili ürümchide weqe chiqipla bir yilgha yéqin barliq tor alaqisining késip tashlinishida ishqa ashqanliqini hés qilalaymiz. Shu qétim mushu xildiki téxnika arqiliq kishilerni qandaq kontrol qilishqa bolidighanliqi, shuningdek ularning zulumgha qarshi gep-sözliri we heriketlirining qandaqlarche aldini élishqa bolidighanliqi, téximu muhimi bu jehettiki qarshiliqlarni qandaq qilip ongushluq basturushqa bolidighanliqi rawurus sinaqtin ötti. Ene shu waqitlardin bashlap saqchilar qoshuni arqiliq Uyghurlarni kontrol qilish modéli shinjangda omumlashti. Chén chu'en'go shinjangning partkom sékrétari bolup teyinlen'gendin kéyin bolsa bu hal téximu yuqiri pellige chiqti. Bu bolsa yighiwélish lagérlirining köplep qurulushida eks etti. Shunga Uyghurlar duch kéliwatqan bu sistémiliq basturushlarni birining arqidin biri orun bésip kéliwatqan bir pütün heriket, dep chüshen'ginimizde andin néme üchün hazir milyonlighan Uyghurning lagérgha qamilip bolghanliqi özlükidinla aydinglishidu.”

Izabélning maqalisige kirgüzülgen resimler ichide Uyghurche könglek kiygen bir qizning lagérlarning birige anche yiraq bolmighan meydanda toluq qorallan'ghan xitay eskerlirining nazaritide ussulgha chüshkenliki teswirlinidu. Bu heqte söz bolghanda izabél xitay hökümitining herqachan Uyghurlarning ussulgha chüshüshini “Bextiyarliq tuyghusining ipadilinishi” ge barawer qilip kéliwatqanliqini alahide tekitleydu. Bolupmu xitay hökümiti Uyghurlarni lagérlargha qamash arqiliq ulardiki “Diniy esebiylikning zehirini tazilash” ni bashlighandin buyan xitay hökümiti xelq'araning küchlük tenqidlirige duch kelgen. Buninggha jawaben özlirining nöwette Uyghurlarni “Özgertish qurulushi” ning emeliyette Uyghurlarning alqishigha sazawer boluwatqanliqini körsitish üchün xitay hökümiti yenila Uyghurlarni ene shu xil shekilde ussulgha mejbur qilip kelmekte.

U bu heqte mundaq deydu: “Bu resimge diqqet qilghanliqingiz méni bekmu xushal qildi. Némishqa désingiz mushu maqalige resim sizip bérishke maqul bolghan Uyghur ressam bilen biz waqtimizning eng köp qismini mushu bir parche resimni sizip chiqishqa serp qilduq. Ötken yili séntebir éyida bir parche maqale yézish jeryanida tik-tok yaki ‛doyin‚ namliq munberning betliride körgen bir parche qisqa widéyo manga bek tesir qilghan idi. Eger siz tik-tok betlirige qaraydighan bolsingiz bu xildiki teshwiqat matériyallirining samandek köplükini bayqaysiz. Bularning hemmiside Uyghurlarning shadiyane we xushalliqtin béshi kökke yetken halda ussulgha chüshkenliki, ularning chéhride bextiyarliq külkisi oynighan halda naxsha éytiwatqanliqi eks ettürülidu. Shuningdek mushu xildiki süretlik teswirler arqiliq shinjangning qanchilik bextiyar we arambexsh makan ikenliki namayish qilinidu. Emma sella diqqet qilghan kishi bu halning emeliyettin qanchilik yiraq ikenlikini, buninggha sayahetchilerni jelp qilish xahishi bilen siyasiy teshwiqatning qaysi derijide ariliship ketkenlikini bayqiyalaydu. Shunga biz shinjangdiki ré'alliq bilen xitay hökümitining teshwiqati otturisida qanchilik perq barliqini, lagérlar, saqchi döliti we nazaret méxanizmi mutleq üstünlükni igiligen siyasiy muhitning heqiqiy qiyapitini, bularning mahiyette xitay kompartiyesige robiro bolup turuwatqan ré'alliq ikenlikini, en'eniwi Uyghurche libaslar bilen oyniliwatqan ussullar arqiliq Uyghur medeniyiti we turmushining qandaq ‛taziliniwatqanliqi‚ ni körsitip bérish üchün mushundaq bir resimni sizip chiqtuq.”

Xitay hökümiti yéqindin buyan özlirining xelq'aradiki xunükleshken obrazini yaxshilash üchün lagér tutqunlirining “Jem'iyet qoynigha qaytip kelgenliki” ni tekitleshke bashlighan. Emma izabélning bildürüshiche, uning bilen alaqileshken muhajirettiki Uyghurlardin héchqaysi özlirining lagérgha élip kétilgen uruq-tughqanlirining qoyup bérilgenlikini anglimighan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.