“Wuxen wirusi” seweblik otturigha chiqqan bezi inkaslar

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2020.02.13
shi-jinping-virus.jpg “Wuxen wirusi” tarqalghandin kéyin layihelen'gen karton süret.
Photo: RFA

“Wuxen wirusi” din yuqumlinish kölimining dawamliq kéngiyidighanliqi, bu wirusning insaniyetke apet élip kélidighanliqi ilgiri sürülmekte.

Xitayning sanliq melumatigha köre, “Wuxen wirusi” din yuqumlan'ghanlarning sani 50 minggha yéqinlashqa, ölgenlerning sani 1300 din ashqan bir chaghda dunya sehiye teshkilati 11-féwral shiwétsariyede pewqul'adde jiddiy yighin chaqirip, “Wuxen wirusi” ni pütün insaniyet üchün “1-Derijilik ortaq düshmen” dep élan qilghan.

Dunya sehiye teshkilatining sékrétari tédros adhanom yighinda qilghan sözide “Wuxen wirusi” ning insaniyet üchün térrorizimdinmu xeterlik düshmen ikenlikini eskertken we xelq'ara jem'iyet jiddiy oyghanmighan teqdirde intayin xeterlik aqiwetlerning yüz béridighanliqini tekitligen. U sözide mezkur wirusning aldini alidighan waksinaning yene 18 aydin kéyin andin wujudqa chiqidighanliqini bayan qilghan. Bu 18 ay ichide xitay we dunya miqyasida qanchilik ademning “Wuxen wirusi” din yuqumlinip ölidighanliqini qiyas qilish tes iken.

“Wuxen wirusi” chet'ellerge tarashqa bashlighandin kéyin gherbtiki awam xelqning oxshash bolmighan inkasliri ijtima'iy taratqularda üzülmey élan qilinishqa bashlidi. Yawropa elliride ammiwi sorunlarda xitaylarni yeklesh, haqaretlesh, hetta urush weqelirining yüz bergenliki sin körünüshliride köplep élan qilindi. Bu wirus yalghuz xitay dölitining obrazini sundurupla qalmay, xitay xelqige bolghan selbiy qarashlarnimu kücheytken.

Bu jehette metbu'atlarda ashkara diqqetni chekken tunji téma daniye bilen xitay arisida sürkilish peyda qilghan bir karikatur resim bolghan. “Wuxen wirusi” ning tarqalghanliqi ashkarilinip, ölgüchilerning sani emdila 81 kishige yetkenliki élan qilin'ghan 1-ayning axirlirida daniyening “Yullands-postén”, yeni ‛seher pochtisi‚ géziti bir karikatur resimni élan qilghan. Resimni meshhur karikatur sen'etkari nilés bojessén sizghan. Resimge xitayning qizil dölet bayriqidiki 5 yultuzning ornigha korona wirusi (wuxen wirusi) ning shekli kirgüzülgen.

Mezkur resim xitay hökümitini qattiq bi'aram qilghan. Xitayning kopénhagéndiki bash elchisi derhal bayanat élan qilip, “Bu junggogha qilin'ghan éghir haqaret, ‛‛yullands-postén‚ géziti we nilés bojessén xelqimizning qelbini zidilidi, ashkara kechürüm sorishi kérek,” dégen. Halbuki, daniye hökümiti bolsun, ‛yullands-postén‚ géziti bolsun yaki nilés bo bojessén bolsun, kechürüm sorashni ret qilghan. Ular “Daniye pikir, metbu'at erkinlikige ige dölet,” dep jawab bergen.

9-Féwral küni gérmaniyediki “Qiziq liniye” torigha bu xususta inkas yazghan jon payné isimlik bir kishi bu heqte mundaq deydu: “Bu bayraq xitayni nahayiti yaxshi süretlep bergen. Xitaylar bir wirustur, ular pütün dunyagha asta-asta yamraydu we öz ghayilirini emelge ashurush üchün jem'iyetni yuqumlanduridu. Gherb elliri özlirining muhim téxnologiyelirini xitaygha sétip bérip, iqtisadiy jehettin alliqachan uninggha béqinidighan müshkül weziyetke chüshüp qaldi. Oyghinish asta-asta barliqqa kelmekte, emma kech qaldi. Xitay menggü xitaydur, ular bu dunyadiki eng milletchi xeqtur, ular özlirini eng ilghar nesil dep qaraydu. Héchqandaq bir hökümet öz xelqining milliy héssiyatidin xitay kebi paydilinishni bilgen emes. Bu yerdiki we bashqa munberlerdiki ‛5 mochilar‚ buni ispatlimaqta. Men wéchatning qandaq ishleydighanliqini we gherbke qandaq bir idiyeni singdürüwatqanliqini bilimen. Emma söyümlük xitaylar, eger xitay döliti dégininglardek u qeder yaxshi bolsa, silerge bu dölette néme ish bar?”

Jon payné yene mundaq dep yazidu: “Eger bu wirus teywen'ge tarqalghan bolsa, siler xitayni bayram tentenisige chömdürüp qutlighan bolattinglar, xuddi ‛11-séntebir weqesi‚ ni qutlighandek. Yaki milyonlap jaza lagérlirigha solan'ghan we öltürülüwatqan Uyghurlar hemde erkinlik we démokratiye üchün janlirini qurban qilghan xongkongluqlargha kufur sözligendek. Emdi bu künler silerning béshinglargha keldi. Mishildap yighlap her tereptin yardem tilewatisiler. Xitaydiki nurghunlighan az sanliq milletler siler uchrighan bu palakettin heqiqetenmu xushaldur.”

Gérmaniyediki Uyghur jama'et erbabi ablimit tursun ependi bu heqte toxtalghanda “Wuxen wirusi” ning pütün dunyada bir wehime peyda qiliwatqanliqini, gherb ahaliside xitaylardin ürküsh, seskinish keypiyatining téz örlewatqanliqini tilgha aldi. Sherqiy türkistan ölimalar birlikining mu'awin re'isi turghunjan alawudun ependimu bu toghrisida qarashlirini bayan qilip ötti.

“Wuxen wirusi” toghrisidiki taratqularda tarqalghan inkaslarni közitip kéliwatqan Uyghur siyasiy zatliridin erkin aliptékin ependi bu heqte sorighan so'allirimizgha yazma shekilde mundaq jawab berdi: “Xitay hakimiyiti sherqiy türkistanni bir lagérgha aylandurghan idi, emdi pütkül xitayning özi bir lagérgha aylandi. Xitay Uyghurlarning sayahet erkinlikini chekligen idi, emdilikte pütün dunyada xitaylarning sayahet erkinliki cheklenmekte. Xitaylar Uyghurlargha nahayiti éghir haqaretlerni qilghan idi, emdi bolsa dunya jama'etchiliki xitaylargha her türlük haqaretlerni yaghdurmaqta. Köpligen döletlerde xitaylar kochilardila ashkara haqaretlenmekte. Xitaylar Uyghurlarni choshqa göshi yéyishke mejburlighan idi. Hazir özliri yeydighan'gha choshqa göshi tapalmaywatidu. Xitaylar Uyghurlarning pütkül diniy we milliy bayramlirini chekligen idi. Hazir özlirining chaghan bayriminimu ötküzelmidi. Xitaylar chet'elliklerning sherqiy türkistan'gha kirishige yol qoymighan idi. Hazir köpligen döletler xitayning kirishini men'i qildi. Xitay hökümiti bashqilarning yüzlirige maska taqap namayish qilishni chekligen idi. Hazir özliri maska taqap yürmekte, hetta taqaydighan'gha maska tapalmay qiynalmaqta. ‛elqisasi minelheq‚ dégen mushu …”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.