Tetqiqatchi wolf: béyjing Uyghurlarning pakistanni baza qilip, xitayning gherbini qalaymiqan qilishidin ensireydu

26 - Iyul gérmaniye dolqunlirining ziyaritini qobul qilghan bryusséldiki jenubiy asiya démokratiye munbiri tetqiqat orginining mes'uli wolf ependi, xitayning afghanistan we pakistanda heriket qiliwatqan Uyghur mujahitlirining tehditidin ensirewatqanliqini ilgiri sürdi.

26 - Iyul küni gérmaniye dolqunlirida élan qilin'ghan “Uyghurlar néme üchün jihadqa qatnishidu?” namliq ziyaret maqaliside, Uyghurlarning kimliki, Uyghurlarning xitay hökümiti we xelqi bilen bolghan ziddiyiti, xitayning qattiq basturush siyasiti seweblik téximu köp Uyghurlarning radikal we eskiriy heriket yollirigha mejburliniwatqanliqi, öz wetinini terk étishke mejbur bolghan bir bölük Uyghurlarning bashqa chiqish yoli tapalmay, pakistan we afghanistandiki elqa'ide hemde talibanlar sépige qoshuliwatqanliqi, xitay hökümitining bu mujahitlarning Uyghur wetinide parakendichilik tughdurushidin ensirewatqanliqi qatarliq mesililer bélgiye paytexti bryusséldiki jenubiy asiya démokratiye munbiri tetqiqat orginining mes'uli sigfiréd wolf ependining tili arqiliq otturigha qoyulghan.

Bu ziyaret xatirisining muqeddimiside, xitayning künséri qattiq ézishige we assimiliyatsiye bésimigha duch kéliwatqan, bayliqliri talan - taraj qiliniwatqan Uyghurlarning xelq'aradiki jihadiy küchlerning barghanséri qollishigha érishiwatqanliqi, bolupmu pakistan we afghanistandiki islamiy küchler bilen bolghan alaqisining küchiyiwatqanliqi eskertilidu. Shuning bilen birge, islam döliti küchlirining xitaygha jeng élan qilghanliqi, buninggha xitayning Uyghurlargha tutqan adaletsiz mu'amilisining seweb bolghanliqi bayan qilin'ghan.

Muxbir shamil shamisning tunji so'ali “Uyghurlarning milliy bölgünchilik heriketliri bilen xelq'araliq jihat heriketlirining néme alaqisi bar?” dégendin ibaret bolghan. Sigfiréd wolf ependi jawab bérip, Uyghurlarning toqunushlirini jihat heriketliri bilen radikalliqqa baghlashtin ilgiri, uning arqa körünüshige nezer aghdurush zörürlükini, Uyghur musapirliri we qanunsiz köchmenlirining zadi qanchilik derijide jihatchilarning torigha qétiliwatqanliqini tetqiq qilishning intayin muhimliqini tekitlep, köpligen Uyghur jengchilirining sherqiy türkistan islam herikiti teshkilatining sépige qoshulghanliqini, bu teshkilatni amérikining 2002 - yili térrorchilar tizimlikige kirgüzgenlikini tilgha alidu. U yene, b d t ning e t i m ni baza teshkilati bilen alaqisi bar dep qaraydighanliqini, bu teshkilattiki Uyghur qoralliq küchlirining baza teshkilati we afghanistandiki talibanlar bilen birge shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati armiyisige qarshi urushqa qatnishiwatqanliqini ilgiri süridu. Bundin bashqa, chéchiniyede eskiriy terbiye körgen bu Uyghurlarning qirghizistandiki térrorluq heriketlirige qatnashqanliqini, islam dölitining süriyediki qismigha esker ewetkenlikini bayan qilidu.

Biraq, d u q neshriyat - teshwiqat komitéti mudiri perhat muhemmidi ependi, bu xil qarashning pütünley bir tereplime ikenlikini, b d t ning bu pikrining xitay teshwiqatini asas qilghanliqini, ré'alliqqa uyghun emeslikini ilgiri sürdi.

“Uyghurlarning xitaydin qéchip, jihatchilar sépige qoshulushigha néme türtke bolmaqta” dégen so'algha sigfiréd wolf ependining jawabi: “Türkiy milletler a'ilisige tewe bolghan Uyghurlar özlirini shinjyangning esli igisi dep qaraydu hemde bu rayonni sherqiy türkistan, dep ataydu. Nurghunlighan Uyghurlar ottura asiya döletliri bilen bolghan yéqinchiliqni hés qilip, xitaydin ayrilip chiqishni yaki téximu köp aptonomiyilik hoquqqa érishishni xalaydu. Iqtisadiy menpe'et we rayon istratégiyisini közde tutqan xitay bixeterlik küchliri qattiq zerbe bérish tedbirlirini qollinip, Uyghur ilini öz kontroli astida tutup qélishni ümid qilmaqta. Buning heyran qalghuchiliki yoq”. Dégendin ibaret bolghan.

Sigfiréd wolf ependi yene qoshumche qilip, 2009 - yilidiki 5 - iyul ürümchi weqeside Uyghur - xitay arisida toqunush yüz bérip 197 ademning ölgenlikini, 2012 - yilidin bashlap zorawanliq heriketlirining yuqiri dolqun hasil qilishqa bashlighanliqini, nurghunlighan Uyghurlarning bu seweblerdin qanunluq yaki qanunsiz halda xitaydin qéchip, bashqa döletlerge yerlishiwatqanliqini tilgha alghan.

“Yéqinda tayland hökümiti 100 din artuq Uyghurni xitaygha qayturup berdi. Sizche xitay ulargha qandaq mu'amile qilar” dégen so'algha sigfiréd wolf ependi “Héch shübhisizki, ular choqum échinishliq ziyankeshlikke, qéyin - qistaqqa, haqaretke uchraydu, hetta beziliri iz - déreksiz yoqitiwétilidu. Xitay hökümiti allaburun ulardin bir qismini közdin yoqatti” dep jawab bergen. Sigfiréd wolf ependining “Xitay pakistandin paydilinip, afghanistandiki Uyghur radikal küchlirige zerbe bérish meqsitige yitelemdu” dégen so'algha bergen jawabida, pakistanning xitayning bésimi bilen öz da'irisidiki Uyghur radikal küchlirini chekleshke melum derijide küchi yetsimu, afghanistandiki Uyghurlargha qol uzutushqa qadir emesliki otturigha qoyulghan. “Uyghurlar mesilisi pakistan - xitay munasiwetliri üchün qandaq tehditlerni peyda qilidu” dégen so'algha bérilgen jawabta, Uyghurlar mesilisining xitay bilen pakistan we pakistan bilen afghanistan munasiwitige küchlük tesir körsitipla qalmay, rayonning muqimsizliqighimu tesir körsitidighanliqi, béyjing hökümitining asasliq endishisining Uyghurlarning pakistanni baza qilip turup, gherbiy diyarda parakandichilik tughdurushidin ibaret ikenliki otturigha qoyulidu.

Ziyaretning axirida otturigha qoyulghan so'al “Uyghur qoralliq küchliri xitay - pakistan iqtisadiy karidori pilanini ishqa ashurushigha riqabet élan qilamdu - yoq?” dégendin ibaret bolup, sigfiréd wolf ependi “Bu rayonning Uyghur qoralliq küchlirining birinchi hujum nishani bolush éhtimali bar” dep jawab bergen hemde shundaq bir weqe yüz bergen teqdirde, xitay - pakistan munasiwetlirining éghir tesirge uchraydighanliqini eskertken.