Jemil hesenli bilen söhbet: “Sherqiy türkistandiki xelq herkiti” (1)
2021.05.26
Zamanimizdiki dunya siyasiy weziyitide körülüwatqan özgirishlerni bezi analizchilar yéngi bir meydan “Soghuq urush” ning bashlinishi, dep teswirlewatqanda xarward uniwérsitétining “Soghuq munasiwetler urushigha da'ir kitablar” tizimlikide neshr qilin'ghan kitaplar qataridin Uyghurlargha da'ir bir parche kitab orun aldi. U bolsimu ezerbeyjandiki baku uniwérsitétining proféssori, ezerbeyjan parlaméntining sabiq ezasi jemil hesenli ependining yéqinda neshrdin chiqqan “Sowét ittipaqining shinjang siyasiti: stalin we sherqiy türkistandiki xelq herkiti” namliq esiridur. Gherp dunyasidiki oqurmenlerge Uyghurlar bilen xitay hökümiti otturisidiki qarimu-qarshiliqning yiltizi we uning tarixiy kartinisini teswirlep bérishte mezkur eser alahide orun igileydu.
Emeliyette aptorning washin'gton shehridiki “Wilsun merkizi” de ziyaretchi alim bolghan mezgilliride “Sherqiy türkistan milliy azatliq herkiti heqqidiki arxiplar” ni ruschidin én'glizchigha terjime qilishi bilen bu heqtiki qismen sirlar tashqiy dunyagha melum bolushqa bashlighan idi. Bu qétimqi eserde bolsa xitay hökümitining nöwettiki lagérlar siyasiti we zor kölemlik siyasiy basturush herkitidin söz bashlan'ghan halda xitay hökümiti bilen uyghurlar otturisidiki bu xil ziddiyetlik weziyetning uruqi emeliyette uzun yillar ilgirila chéchilghanliqi, bolupmu 1930- we 1940-yillarda körülgen jyang jéshi rehberlikidiki gomindang hökümiti bilen Uyghurlar otturisidiki munasiwetning emeliyette del mushu xil qarshiliqning téximu qedimiy ülgisi ikenliki alahide tekitlinidu. Derweqe, Uyghurlarning milliy oyghinish herkitidiki eng muhim bolghan bu dewr tarixshunaslarning zor qiziqish da'iriside bolup kelgen bolup, ötken yigirme-ottuz yil mabeynide mushu mezgildiki tarix heqqide yette-sekkiz parche mexsus eser neshr qilin'ghan. Bularning bezilirini gherp dunyasining alimliri yazghan bolsa, yene bezilirini xitay mutexessisler yézip chiqqan. Aptor bilen bu heqtiki söhbitimiz jeryanida gep aldi bilen mushu yerdin bashlandi. Jemil hesenli ependi bu heqte toxtilip özining bu esirining bu sahediki bashqa eserlerdin qandaq perqi barliqi qisqiche chüshenche bérip ötti.
U bu heqte mundaq dédi: “Derweqe, bu bir qiziq so'al boldi. Emeliyette sherqiy türkistan bilen Uyghurlar mesilisi heqqide köp eserler yézildi. Mesilen, linda bénson, jéymis milward, frédrék star, jastin jakobs, déywid brofiy qatarliqlar bu heqte mexsus kitap yazdi. Emma ularning köpinchisi men ishletken matériyallarni ishletmigen. Némishqa désingiz, bu kitapni yézish jeryanida men paydilan'ghan matériyallarning mutleq köp qismi téxi tashqiy dunyagha melum bolmighan sabiq sowét ittipaqi dewridiki mexpiy arxiplardur. Yene kélip, bularning hemmisi rusche arxiplar bolup, ulardiki uchurlar bekla yéngi. Men birnechche yillar ilgiri bu arxiplar üstide mexsus ishligen. U waqitta Uyghurlar heqqide ayrim kitap yézish oyum yoq idi. Chünki bu témini ishlesh üchün nurghun mesililer xitaygha we xitayche tilgha bérip taqilidu. Bu méning üchün qiyin idi. Emma men stalin dewridiki iran kirizisi we türkiye kirizisi heqqidiki kitablirimni yézish jeryanida k g b (КГБ), ichkiy ishlar ministirliqi, stalin fondi qatarliq jaylarda sanduq-sanduqlap saqliniwatqan arxiplar arisida Uyghurlargha da'ir köpligen arxiplarning barliqini kördüm. Qarisam, stalin hökümiti dewride iran, türkiye we sherqiy türkistan qatarliq jaylar sowét ittipaqining bir yönülüshlük siyaset orbitisidiki nuqtilar iken. Yene kélip qaraydighan bolsaq, bu jaylardiki siyasiy aqiwetning netijilirimu bir-birige oxshap kétidu. Shuning bilen men ashu ikki parche kitabni yézip bolghandin kéyin, Uyghurlar we sherqiy türkistan inqilabigha da'ir bu eserni yézip chiqtim.”
Aptor esiride 1930-yillardiki pewqul'adde tarixiy basquchta körülgen Uyghur milliy herkitige alahide sehipe ajratqan. Bolupmu sowét ittipaqining Uyghur diyarigha bolghan qiziqishi yuquri pellige chiqiwatqan 1930-yillarda bu rayonda milliy oyghinish herkiti qanat yéyishqa bashlighan. Yene bir yaqtin alghanda, 1912-yili qumul rayonida partlighan tömür xelipe qozghilingi, 1917-yili kuchadiki memet elixan qozghilingi qatarliqlargha oxshap kétidighan xelq qozghilangliri mushu mezgilge kelgiche üzülmestin turpan, qeshqer qatarliq jaylardimu oxshimighan kölemde partlap turghan. Bulardin chongraq bir qétimliqi jin shurén “Shinjang ölkisining padishahi” boluwalghandin kéyin 1931-yili qumul rayonida barliqqa kelgen.
Aptorning bayan qilishiche, 1930-yillarda xitay hökümitining Uyghur diyaridiki tesiri bekmu ajiz bolghan. Jin shurén sowét bolshéwiklirining tesirini cheklesh üchün Uyghurlarning bayliri we ziyalilirini köplep tutqun qilghan. Shuning bilen birge ichkiridin xitay köchmenlirini zor sanda yötkep chiqip, Uyghurlarni talan-taraj qilishni kücheytken. Ene shu xil xitay köchmenlirini hémaye qilishqa mes'ul bolghan jin shurén herbiy qisimlirining qumuldiki bir herbiy ofitséri shu jaydiki namdar kishilerdin bolghan salih dorghining qizini mejburiy xotunluqqa almaqchi bolghanda buningdin qattiq haqaret hés qilghan salih dorgha we uning egeshküchiliri toy kéchisi 50 nechche xitay chérikini étip tashlap qozghilang kötürgen. Buning bilen qozghilang tézdin qumulgha kéngiyip, xojaniyaz haji xitaylarning hökümranliqigha qarshi milliy azatliq herkitining bayraqdarigha aylan'ghan. Jin shurén qoshunlirining arqimu-arqidin meghlubiyetke uchrishi bilen ghuljida sabit damolla, turpanda mexsut muhiti, xotende memtimin bughra qatarliqlar özlirining bu herketni qollaydighanliqini bildürgen. Bolupmu xojaniyaz hajining tashqiy mongghuliyedin herbiy yardem sorap ewetken mektubidiki “Biz musulmanlar yüz yillap xitaylargha it-éshekning ornida ishlep kelduq. Ular bizning yerlirimizni tartiwaldi, yewatqan ash-nénimizni we mal-mülkimiznimu aldi. Emma biz buning hemmisige sewr qilduq. Emdi ular bizning öydiki xotun-qizlirimizgha qol sunushqa ötti. Biz ilajisiz ulargha qarshi chiqip, öz zéminizning igisi bolayli, déduq” dégen sözliri shu waqittiki yerlik xelqning yürek sözlirini eks ettürgen.
Qumul qozghilingi bashlan'ghandin kéyin gensudiki tunggan militarist ma jongying tézdin “Yardem bérish” namida bu qozghilanggha qisturulup kirgen. Gerche uning meqsidi ürümchini igilep, bu rayon'gha yéngi “Padishah” bolush bolsimu, emma u meqsidige yételmigen we gensugha qaytip ketken. Buning bilen pütün jeng ishliri xojaniyaz hajigha qalghan. Ene shundaq ehwalda xojaniyaz haji “Pütün dunyadiki ézilgüchi xelqning azatliq ishlirigha yardem bérimiz” dep jakarlighan sowét ittipaqini özlirige yardem qilidu, dep oylighan. Emma ularning sowét ittipaqidin yardem élish telipi ret qilin'ghan. Bundaq ehwalda Uyghur diyarini özlirining eng eng chong xam eshya bazisi qiliwalghan sowét ittipaqi bundaq bir parche “Loq gösh” ning en'gliye yaki yaponiyening alqinigha chüshüp kétishidin ensirep qalghan. Yene kélip shu waqitta yaponiye hökümitining “Turan impériyesi” namida bir dölet qurup chiqishni pilanlawatqanliqi, buning “Sherqiy türkistandin taki qazaqistan'ghiche bolghan keng zémindiki qudretlik dölet bolidighanliqi”, bu döletke ma jongyingning rehber bolidighanliqi heqqidiki melumatlar moskwagha yétip kélishke bashlighan. Shuning bilen birge Uyghurlarning musteqil döliti berpa bolushqa sowét ittipaqi qet'iy qarshi chiqqan.
Bu heqte söz bolghanda jemil ependi mundaq deydu: “Buningdiki asasliq mesile sowét ittipaqining musulmanlar bilen bolghan munasiwitige bérip taqishidu. Chünki musulmanlarning bu xil azatliq herkiti hergizmu ularning közige sighmaytti. Yene bir yaqtin sherqiy türkistanda musulmanlarning musteqil hakimiyitining qurulushi mahiyette sowét ittipaqi mustemlike qiliwalghan ottura asiya jumhuriyetliri üchün xeterlik signal idi. Bundaq ehwalda sowét ittipaqi buninggha yol qoyalmaytti. Ikkinchidin, bu waqitta sowét ittipaqi xitaygha qarita zémin kéngeytish koyida emes idi hem buninggha teyyarliqimu yoq idi. Shunga ular sherqi'iy türkistanda sowét ittipaqigha sadiq bir hakimiyetning bolushinila arzu qilatti. Buni emelge ashuridighanlar shu waqittiki sherqiy türkistan nopusining besh pirsentigimu barmaydighan xitaylar idi. Shunga sowét ittipaqi xojaniyaz hajigha emes, eksiche xitaylargha yardem bérishni talliwaldi. Buning bilen xojaniyaz hajining mongghuliye arqiliq moskwagha ewetken yardem mektupliri jawabsiz qéliwerdi. Stalin bolsa özlirining sizghan siziqi boyiche mangidu, dep qarighan bir kishini tiklep chiqti. Gerche moskwadiki komunistik inérnatsyonal ‛zulumgha uchrighan xelqqe yardem bérimiz‚ dep wede qilip kelgen bolsimu, Uyghurlarning asarettin qutulup hör bolushigha kelgende ularning bu sho'ari quruq gepke aylinip qaldi. Shu sewebtin stalinning yardimi zulumgha uchrighuchigha emes, belki zulum salghuchigha ewetildi. Buning bilen sherqiy türkistandiki sowétke sadiq kishi yardemge érishti.”
Aptorning bayan qilishiche, xojaniyaz haji bashchiliqidiki qozghilangchilar 1932-yilining axirida ölke armiyesini qattiq meghlup qilip, qaraghoja jéngining ghelibisini qolgha keltürgen. Arqidinla turpan we qoshna rayonlar buninggha awaz qoshqan. Ürümchi we sanjidiki tungganlar, altaydiki osman batur qoshunliri, xoten we qeshqerdiki Uyghur qozghilangchilarning isyanliri tézdin ölkilik hökümet armiyesini pütünley palech haletke chüshürüp qoyghan. Ene shundaq halqiliq peytte shéng shisey ölkilik armiyening gholluq généralidin bir kéchidila jin shurénning ornigha chiqip “Duben” bolghan. Emma uning “Shinjang padishahi” boluwélishi éghir xirislargha duch kelgen: sherqte xojaniyaz haji, ürümchi boylirida ma jongying bashchiliqidiki tungganlar, ilidin jang péyyu'en bashchiliqidiki xitaylar uni qorshap kelgende, özining “Kommunizimchi” we “Sowét ittipaqining eng ishenchlik dosti” ikenlikini “Ispatlash” qa ülgürgen shéng shisey stalinning ene shu xildiki istratégiyelik herbiy yardimige érishken. Shundaqla stalinning qoli arqiliq özige qarshi bu küchlerni deslepki qedemde chékindürüp ürümchidiki “Duben” lik ornini kapaletke ige qilghan. Emma Uyghur milliy herkiti buning bilen toxtap qalmighan.
Bu programmining dawamigha qiziqsanglar diqqitinglar kéyinki programmimizda bolsun.