Shi jinpingning ömürlük re'is bolushi ottura asiya ellirige qandaq tesirlerni élip kélishi mumkin?

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2018.03.16
shi-jinping-19-qurultay-siyasiy-byuro.jpg Xitay dölet re'isi shi jinping xitay kommunistik partiyesi 19-qurultiyida siyasiy byuro da'imiy komitéti ezalirining ismini élan qilghach chawak chélip ularni tebriklimekte. 2017-Yili 25-öktebir, béyjing.
AP

Yéqinda béyjingda échilghan xitay xelq wekiller qurultiyining yilliq yighinida xitay kompartiyisi merkiziy komitétining körsetmisi boyiche xitay asasiy qanunidiki “Dölet re'isi ikki qarardin artuq wezipe öteshke bolmaydu,” dégen maddini özgertish qarari testiqlan'ghan. Bu xewer rusiye, qazaqistan we bashqa ottura asiya elliridiki ammiwi axbarat wasitiliride küchlük inkas peyda qildi. Bu heqtiki inkaslarda shi jinpingning ömürlük re'is bolushigha yol échilishining hem xitayda hem xelq'arada, bolupmu ottura asiya elliride bir qatar zenjirsiman tesirlerni peyda qilidighanliqi bes-munazire qilin'ghan.

“Régnum” torida élan qilin'ghan “Shi jinpingning xitayni ‛menggülük idare qilishi‚ mexpiy xewplerni yoshuridu” namliq maqalining aptori maksim isayéf shi jinpingning ömürlük wezipige olturushining istibdatliq xaraktérge ige bolidighanliqini, buning az dégende ikki xewpni tughduridighanliqini otturigha qoyidu. Birinchidin, shi jinpingning texttin kétishi bilen memliketni idare qilishta mesile peyda bolushi mumkin iken. Ikkinchidin, xitay xelqining diqqitini ichki krizistin, yeni memliketning ijtima'iy-iqtisadiy qiyinchiliqliridin tashqi herbiy pilanlargha aghdurulushi, yene kélip xitay puqralirining qiyinchiliqlargha duchar bolush sewebini sirtqi düshmenlerge dönggishi mumkin iken.

Maqalida mundaq déyilgen: “Shundaq bir xewp mewjutki, bu qedem xitayni uzun muddetlik chong muqimsizliqqa élip kélishi mumkin. ‛aliy dahiy‚ gha tayinish hakimiyetke intiliwatqan barliq riqabetchilerning yoqitilishigha élip kélishi mumkin. Buning ornini toldurush intayin qiyin bolidu”. Maksim isayéf, shi jinpingning menggülük padishahliq arzusining xitayni éghir aqiwetlerge muptila qilidighanliqini, yeni xitay siyasiy tüzümining buzulushigha, bashqa memliketler bilen bolghan munasiwetlirining keskinlishishige élip kélish éhtimalliqini ilgiri süridu. 

“Stolétiyé rusiye” agéntliqida élan qilin'ghan “Xitayche ‛shexske sighinish‚ shi jinpingni xitayni menggü idare qilishqa élip keldi” dégen maqalining aptori dimitriy mélnikof, shi jinping hakimiyitining xitay xelqining ehwalini yaxshilash üchün bir munche islahatlarni élip bériwatqan bolsimu, emma memliketning ayrim rayonlirida ahalilerning namratliqqa yüzliniwatqanliqini tekitligen. U maqaliside bu ehwallarning xitay xelqini ijtima'iy naraziliqlargha bashlaydighanliqini, uning üstige xitayda milliy mesililerning barghanséri su yüzige chiqiwatqanliqini, buninggha Uyghur élidiki naraziliq heriketlirining delil bolalaydighanliqini otturigha qoyghan. 

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan siyasetshunas konstantin siroyézhkin shi jinpingning ömürlük re'islik textige olturushining xitayni bezi xewplerge bashlap kélish mumkinlikini bildürüp, mundaq dédi: “Elwette, xitayda mundaq qarar élishning zörürlükimu tughulghan idi. Ilgiri, yeni 2013-yili köpligen islahatlar programmisi qobul qilin'ghan bolsimu, emma uni ishqa ashurush we dawamlashturush qiyin bolghan idi. Shi jinpinggha da'im tosalghular bolghanliqi sewebidin héch nerse qilinmighan idi. Hazir u öz guruhini teshkilleshke bashlidi. Xitay kompartiyisining 19-qurultiyida we uningdin kéyinki yighinlarda shundaq ish meqset qilindi. Buning barliqining ishqa ashurulushi üchün elwette waqit kérek.” 

Qazaqistanning resmiy axbarat wasitiliride xitay xelq wekiller qurultiyining mezkur qararni testiqlighanliqining tarixiy weqe ikenliki éytilsa, qazaq tilliq musteqil tor betliride bu islahatning Uyghur élidiki xelqlerge némilerni élip kélish mumkinliki otturigha qoyulghan. “Abay qazaqistan” torida élan qilin'ghan “Xitay kücheymekte. Qazaq qandaq qilidu?” namliq maqalining aptori asqat qasén'ghali shi jinpingning ömürlük textke kélishi bilen yéqinqi on yilda xitayni néme kütidighanliqi heqqide öz texminlirini otturigha qoyidu. U, ichki weziyetni tertipke keltürüsh meqsitide xitay hökümitining bashqa az sanliq milletler rayonlirini, jümlidin Uyghur éli, tibet we ichki mongghuliye qatarliq aptonom rayonlarni emeldin qaldurushni pilanlawatqanliqini, bu rayonlardiki yerlik milletlerning öz ana tilida sözlishini, bilim élishini cheklep, pütünley xitaylashturush siyasitini yürgüzüwatqanliqini, shuning üchün Uyghur élidiki qazaq qérindashlirini ata yurtqa köchürüsh lazimliqini, kelgüside bashqa az sanliq milletlerning xitayning bu siyasitidin yenimu qattiq zerdab chékidighanliqini ilgiri sürgen. Asqat qasén'ghali yene xitay da'irilirining bashqa xelqlerning diniy étiqadlirini yoqitiwatqanliqini, herbiy we iqtisadiy jehetlerde bashqa memliketlerning ichki ishlirigha arilishish mumkinlikini, qoshna mongghuliye we ottura asiya jumhuriyetlirini bésiwélish niyitide boluwatqanliqini, buning üchün herwaqit xitay tehditige sezgür bolush kéreklikini bildürgen.

Siyasetshunas ghalim agéléyofning pikriche, xitayda ömürlük re'islik tüzümining yolgha qoyulushi shi jinping hakimiyitini yenimu küchiyip, omumyüzlük “Shexske choqunush” ni peyda qilidiken. Ghalim agéléyof buning sözsiz ottura asiya memliketliridiki tüzümlerge melum tesirlerni yetküzidighanliqini ilgiri sürdi. U yene xitay we ottura asiya döletliride diktatorluq tüzümning küchiyip, xelq menpe'etlirining ikkinchi pilan'gha qalidighanliqini, démokratik qediriyetlerning cheklinidighanliqini körsetti. Buningdin tashqiri xitayning “Yipek yoli” programmisi arqiliq ottura asiyagha bolghan tesir da'irisi téximu éship bérishi mumkin iken. Siyasetshunas agéléyof ottura asiya rayondiki jumhuriyetlerning xitaygha birinchi nöwette iqtisadiy jehette béqindiliqining téximu küchiyidighanliqini bildürdi. 
Ghalim agéléyof Uyghur élidiki weziyet, yeni bu yerdiki Uyghur, qazaq, qirghiz we bashqa musulman xelqlirining ehwali heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Bizning memlikitimiz bilen xitay otturisidiki munasiwetler köpinche ene shu xelqlerning kélechekte qandaq bolushigha qarap tüzülidu. Mubada bu xelqlerge nisbeten insan heqlirining buzuluwatqanliqi heqqidiki shikayetler dawamliq otturigha chiqsa, u chaghda ikki memliket munasiwetliri yaxshilanmaydu. Shuning üchün men diplomatiyilik yollar arqiliq ikki döletning bu mesilide bir pikirge kélishini xalighan bolar idim.”

Siyasetshunas qehriman ghojamberdining éytishiche, xitayda menggülük re'islik tüzümining otturigha chiqishi diktatorluq siyasiy sistémigha yol échip, démokratiyige qet'iy yol qoyulmaydiken. U bu islahatning Uyghur élige nahayiti köp éghirchiliqlarni élip kélidighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Birinchidin, hazirqi chékidin ashqan teqiblesh, jazalash dawamlishiwéridu. Ikkinchidin, Uyghuristanda ‛bir belwagh, bir yol‚ istratégiyisi dawamlishidu, emma u Uyghurlargha héch qandaq payda bermeydu. Yene bir tereptin, Uyghur zéminida xitay kompartiyisining roli téximu küchiyidu. Milliy medeniyet, milliy ma'arip tamamen yoqqa chiqirilidu. Lékin bularning hemmisi Uyghurlar bilen tibetlerning hem bashqilarning qarshiliqini kücheytidu.”

Qehriman ghojamberdi yene xitayning ichki ölkiliridimu diktatorluq tüzümge qarshi, éniqraqi shi jinpinggha qarshi heriketlerning küchiyidighanliqini texmin qildi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.