Xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasitining aqiwiti heqqide mulahiziler

Tyen'enméndiki bir a'ile Uyghurlar teripidin élip bérilghan aptomobil bilen hujum qilish weqesi xelq'arada küchlük munazire qozghidi. Gerche xitay hökümiti weqelikke xitay hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan bésim siyasiti seweb bolghanliqi heqqidiki inkaslarni qet'iy ret qilip, uni teshkillik we pilanliq halda élip bérilghan térrorluq herikiti dep élan qilghan bolsimu, emma bu jehette dunya jama'etchilikining ishenchige érishelmidi. Közetküchiler bolsa xitay hökümitining bu xil inkar qilish siyasitini tenqid qilip, uning mesilini téximu zoraytiwétidighanliqini, bu xildiki weqelerning peqetla xitayning kishilik hoquq xatirisidiki bir nuqsan bolush bilenla qalmay, belki xitayning “Tinch tereqqiyat” we “Inaq jem'iyet berpa qilish” tin ibaret ikki chong istratégiyisini emeliyleshtürüshi üchünmu zor tosalghu yaritidighanliqini bildürgen.

Amérikidiki pénsilwaniye uniwérsitétining siyaset penliri dotsénti qilich qanat “Dunya munbiri” namliq xewer bétide élan qilghan mulahiziside bu heqte toxtilip, xitay hökümitining étnik ziddiyetning yiltizini qobul qilishning ornigha, mesilini özining usulliri boyiche hel qilmaqchi boluwatqanliqini yeni herbiy küch qollinip, jem'iyetke qorqunch séliwatqanliqini, az sanliqlarni chetke qéqip, öktichi guruppilarni radikallashturuwatqanliqini bayan qilghan. U xitay hökümiti tutqan bu xil wasitining xitay hökümitining bundin kéyinki istratégiye we siyasetlirige körsitidighan tesirliri heqqide toxtilip mundaq dégen:
Aldi bilen, xitay hökümiti 11-séntebir weqesidin kéyin we xelq'aradiki térrorluqqa qarshi küreshtin kéyin xitay hökümiti herqandaq xaraktérdiki siyasiy öktichi heriketler üstidiki bésimini ashurdi. Uyghurlarning milliy we medeniy hoquqlirini telep qilishini jinayi qilmish qatarida bir terep qildi, kishilik hoquq pa'aliyetlirige xelq'ara térrorluqning bir parchisi süpitide mu'amile qildi. Xitayning “Üch xil küchlerge zerbe bérish herikiti” xitay köp teshwiq qilidighan “Siyasiy muqimliq” we “Inaq jem'iyet berpa qilish” nishani üchün tehdit shekillendürmekte. Bu Uyghurlar arisida naraziliqni téximu kücheytish bilen bir waqitta, xitay jem'iyitide Uyghurlargha öchmenlik qilish xahishini shekillendüridu.

Qilich qanatning bayan qilishiche, xitay hökümiti gerche xitay jem'iyitide shekilliniwatqan Uyghurlargha öchmenlik qilish xahishini xitay xelqini jem'iyettiki bashqa mesililerni untuldurush we özining bayriqi etrapigha zich uyushturush üchün paydiliniwatqan bolsimu, emma uzun muddettin élip éytqanda xitay hökümiti teripidin bir qolluq élip bériliwatqan bu xil ziddiyet sélish siyasiti netijide ikki millet arisida alliqachan shekillen'gen bölünüshni téximu keskinleshtürüwétidiken. U buning deslepki ipadilirining 2009-yilidiki shawgüen weqesi we arqidin kélip chiqqan ürümchi weqeside otturigha chiqqanliqini, xitay hökümitining her qétimliq herikette ikki millet arisidiki perqni zoraytish usuli qollan'ghanliqini bildürüp “Hazir xitay hökümiti élip bériwatqan üch xil küchlerge zerbe bérish herikiti xuddi 1990-yillarda élip barghan amérikigha qarshi turush arqiliq wetenperwerlikni teshwiq qilish herikitige oxshaydu. Uzun muddettin élip éytqanda, Uyghurlargha öchmenlik qilish yaki az sanliq milletlerge öchmenlik qilish idiyisi eks tesir peyda qilidu. Yeni, hökümetning qanuniyliqidin gumanlinish küchiyidu we ikki millet arisidiki öchmenlikning küchiyishi bilen siyasiy radikallishish éghirlishidu” dep bayan qilghan.

Qilich qanat yene, Uyghurlarning mesilisining éghirliship bérishining xitayning tashqi siyasitigimu qiyinchiliq peyda qilidighanliqini yeni xitay dep kéliwatqan “Tinch tereqqiyat” üchünmu qiyinchiliq tughduridighanliqini eskertken. Uning éytishiche, xitay hökümiti térrorluqqa qarshi küresh élan qilghandin buyan özining herbiy küchini ashurup, xitayning tinch tereqqiy qilimen dégen sözining qanchilik chinliqigha qarita guman shekillendürüwalghan. Xitay sherqiy jenubiy asiya rayoni üchün bir tehdit bolush bilen birge, özining herbiy küchi bilen qoshna ottura asiya ellirining siyasitigimu tesir körsitiwatqan bolup, xitay hökümiti shangxey hemkarliq teshkilati arqiliq bir tereptin Uyghur öktichi guruppilarni yoqitishqa urunsa, yene bir tereptin kishilik hoquq we démokratiye uqumning Uyghur éli we bashqa jaylarda yéyilishini tosushqa urunmaqta. Ottura asiya elliri hökümetlirige oxshash diktator hökümetler gerche xitay hökümiti bilen bolghan shériklikidin we xitay bériwatqan yardemlerdin memnun bolsimu, emma awam puqra arisida bolsa xitayni tehdit dep qaraydighan we xitay ottura asiya ellirini özining Uyghur élidek qiliwalmaqchi deydighan köz qarash barghanséri ewj élip ketken. Jümlidin xitayning yumshaq küch siyasiti ottura asiyada meghlup bolushqa bashlighan.

Qilich qanat mulahizisi dawamida mundaq dégen:
Éniqki, xitay hökümitining Uyghurlarni basturush üchün xelq'araliq qollashqa érishmekchi bolushi xitayning xelq'arada obraz tiklishi üchünmu bir tosalghu shekillendüridu. Xitay hökümiti axbarat we uchurgha qanchilik qattiq cheklime qoyushigha qarimay, dunya jama'etchiliki her küni ammiwi axbarat wasitiliri arqiliq xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqan kishilik hoquq depsendichiliklirige shahit bolup turuwatidu. Xelq'ara islam hemkarliq teshkilatigha oxshash islam teshkilatliri we döletliri gerche xitaygha qarshi konkrét bir ipade bildürmigen bolsimu, emma yenila Uyghur élidiki dini bésimgha yéqindin diqqet qiliwatidu. Türk dunyasimu oxshashla türkiy xelqlerning tarixi üchün intayin muhim ehmiyetke ige bolghan qeshqer qedimiy shehirining weyran qilinishigha diqqet qiliwatidu. Dunyaning hemme yéridiki kishilik hoquq aktipliri xitay hökümitining bölgünchilikke, radikalliqqa, térrorluqqa qarshi urush bahaniside Uyghurlarning eng asasiy siyasiy, iqtisadiy we milliy hoquqlirini depsende qiliwatqanliqidin endishe qiliwatidu. Bulardin sirt yene, teywen we xongkong xelqimu oxshashla Uyghur élining weziyitige diqqet qiliwatidu. Emma yuqiridikilerning héchqaysisigha xitayning tereqqiyati özi ilgiri sürüwatqan tinchliqperwer tereqqiyattek körünmeywatidu, ular xitay hökümiti özining siyasiti we qimmetliri arqiliq kishilerni özige jelp qilalaydu, dep qarimaydu. Mana pütün bu nuqtilardin élip éytqanda, xitayning Uyghur mesilisige qiliwatqan mu'amilisining emeliyette xitayni dölet ichi we sirtidiki arzu-nishanliridin uzaqlashturuwatqanliqini körüwélish qéyin emes.

Qilich qanat mulahizisining axirida, xitay hökümiti eger Uyghurlargha qaratqan siyasitini özgertmigen teqdirde, étnik ziddiyet küchiyip, téximu köp qarshiliq we téximu köp weqelerning meydan'gha kélidighanliqini we xitayning dölet ichide muqimliq yaritish xiyali we xelq'arada obraz tiklesh arzusining emelge ashmaydighanliqini bildürgen.