Herbiy analizchi aléksandir xramchixin: “Ottura asiya memliketlirining armiyiliri xitay we taliplargha zerbe bérelemdu?”

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2013.12.02
nato-afghanistan.jpg 2001-Yilidin buyan amérika herbiy qoshunlirining afghanistan'gha ewetilgen tarixi di'agrammisi. 2012-Yili 2-may.
AFP

Yéqinda rusiye we ottura asiya ammiwi axbarat wasitiliride herbiy analizchi, rusiyening siyasiy we herbiy analiz instituti mudirining orunbasari aléksandir xramchixinning “Ottura asiya memliketlirining armiyiliri xitay we taliplargha zerbe bérelemdu?” namliq maqalisi élan qilindi.

Maqalining deslepki qurliridila uning aptori ottura asiyadiki besh döletning ichidin qazaqistan armiyisining xélila küchlük we mustehkem ikenlikini iqrar qilip, barliq döletlerning esker sani we qoralliq küchliri terkibini atap chiqqan.

Qazaqistan armiyisi qoshna döletlerge qarighanda xélila “Yawropalashqan” bolup, iqtisad jehettin yéterlik teminlen'gen. Aptor mundaq dep yazidu:
“Buningdin tashqiri, bu yerde slawyan ahalisining nisbiti xéli üstün, qazaqlar özlirimu merkiziy asiyaning bashqa memliketliri turghunlirigha qarighanda azraq islamlashqan. Shuninggha qarimastin, beribir melum jehette islamlishish yüz bériwatidu. Bu jeryan xéli téz bolmisimu, amma mehkem rawajlinidu. Islamlishish bolupmu a q sh we nato eskerliri afghanistandin chiqip ketkendin kéyin jiddiy tézleydu, andin taliplarning shimalgha tarilish éhtimalliqi intayin yuqiri bolushi mumkin.”

Maqale aptori, birinchidin, özbékistanni, ikkinchidin, xitayni qazaqistan üchün “Klassik” herbiy xewp tughduruwatqan memliketler süpitide körsetken. U özbékistan hakimiyet béshigha islamchilar kelgen teqdirde ikki memliket otturisida choqum urush bolushi mumkinlikini otturigha qoyidu. Emdi qazaqistan we xitay heqqide toxtilip, u yene mundaq dep yazidu:
“Qazaqistan xitay üchün kéngiyishning nahayiti yaxshi bir yolidur, sewebi bu memliket özining az ahalisi bilen intayin chong térritoriyini, shundaqla tebi'iy menbelerning zor miqdarini igilep turmaqta. Buningdin tashqiri, béyjing qazaqistanni kontrol astigha éliwélip, moskwagha gé'osiyasiy ‛shah-mat‚ déyeleydu. Bu jehette shu nerse éniqki, qazaqistan qoralliq küchliri özi yalghuz xitay xelq azadliq armiyisige jiddiy qarshiliq körsitelmeydu. Shu munasiwet bilen qiziq bir so'al tughulidu: xitay basqunchiliq qilghan teqdirde moskwa astanagha yardemge kélemdu? epsuski, yüz pirsent ishench bilen ‛he‚ dep jawab bérishke bolmaydu. Shu munasiwet bilen natoni xitaygha qarshi qoshumche bir bixeterlik dep tonughan qazaqistan uning bilen alaqilirini rawajlandurushqa tirishidu. Bu yerde astana chong xataliqqa yol qoyidu. Eger rusiye yardemge kélemdu? dégen so'algha yüz pirsent ishench bilen ‛he‚ dep jawab bérishke bolmisa, u waqitta natogha nisbeten 1000 pirsent ishench bilen ‛yaq‚ dep éytishqa bolidu. Ular sowéttin kéyinki boshluqta bügünki natoning heqiqetenmu néme ikenlikini chüshinelmeywatidu.”

A. Xramchixin ottura asiya memliketliri ichide herbiy qudrette ikkinchi orun'gha özbékistanni qoyidu. U memlikette parixorluqning yuqiri derijide rawajlan'ghanliqini, démokratik öktichi küchlerning basturulghanliqini, shu sewebtin islam radikallirining, birinchi nöwette, “Xizbut tahrir” teshkilatining mewjut hakimiyetke qarshi birdin-bir ré'al küch ikenlikini ilgiri sürse, emdi “Özbékistan islam herikiti” ni ikkinchi orun'gha qoyidu. Aptor shundaqla bolupmu chéchen we özbéklerning taliplar we “Elqa'ide” sépide aktip heriket qiliwatqanliqini körsitip, kélechekte taliplarning tarilishida özbékistanning intayin ajiz bolup qélish éhtimalliqini eskertidu. Maqalide éytilishiche, qirghizistan, tajikistan we qazaqistan özbékistanning perghane wadisidin intayin ensirimekte iken, chünki ahale zich orunlashqan bu rayonda, bolupmu yashlar arisida ishsizliqning yuqiri bolushi islam radikallirining teshwiqlirining küchiyishige seweb boluwatmaqta. A. Xramchixin perghane wadisida chong isyan yüz béridighan bolsa, u waqitta buning peqet özbékistannila emes, belki qoshna memliketlernimu partlashqa élip kélidighanliqini, chong we küchlük qazaqistan buninggha berdashliq bérelisimu, bashqilarning gumran bolidighanliqini ilgiri süridu.

Maqale aptori qirghizistan we tajikistan herbiy küchlirining intayin nachar, ichki weziyitiningmu turaqsiz ikenlikini, emdi türkmenistan bolsa biterep mewqeni tutup kéliwatqan bolsimu, taliplar tesirining bolmasliqigha héchkimning kapaletlik qilalmaydighanliqini tekitleydu.

Shundaq qilip, maqale aptori a. Xramchixin ottura asiyada memliketler ichide we memliketler ara toqunushlarning, shundaqla taliplarning, mumkin ularni qollawatqan pakistan we pakistanning istratégiyilik ittipaqdishi xitay teripidin kéliwatqan tashqi xewpningmu mewjut ikenlikini ilgiri süridu. U 2014-yildin kéyin taliplarning küchiyip, qirghizistan we tajikistanning xewp astida qélish mumkinlikini texmin qilidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.