Mutexessisler, xitayning “Türkistan” we “Shinjang tarixi” heqqidiki qarishini tenqid qildi (2)

Korla sheherlik partkom birliksep bölümining bashliqi enwer eysa 17-séntebir élan qilghan bayanatida, Uyghurlarning türkiy millet ikenlikini, islam dinining ularning ortaq diniy-étiqadi ikenlikini ret qilip, “Shinjang tarixi” da musteqil türkiy döletlirining qurulghanliqini inkar qilghan.

U, Uyghur diyarining xitayning chin we xen sulaliliri dewridin béri xitayning zémini bolup kelgenlikini, “Sherqiy türkistan” dégen isimni “3 Xil küchler” ning “Shinjang” ni xitaydin ayrip chiqip kétish üchün oydurup chiqarghanliqini ilgiri sürgen.

Ötkenki programmimizda mutexessisler enwer eysaning din we millet mesilidiki qarishini tenqid qildi. Ular, Uyghurlarning türkiy millet ikenlikini, islam dinining Uyghurlarning ortaq étiqadi ikenlikini eskertip, uning bu mesilidiki qarishi “Ilmiy ré'alliqqa xilap” dep tekitligen idi. Bügün mutexessisler yene uning sherqiy türkistan we türkiy döletler heqqidiki qarashlirini ret qildi. 

Amérikidiki xitay tarixchi jü shöyüen ependi, “Shinjang chin-xen dewridin bashlap junggo zéminigha aylan'ghan” dégen qarashning tarixiy emeliyetke chüshmeydighanliqini bildürüp, xitayning hazirqi chégrasi 19‏-esirning axirlirida shekillen'genlikini bildürdi. 

U mundaq deydu: “Enwer eysa xitayning zémini chin-xen dewridin béri shinjang, shizang, mongghul rayonlirini öz ichige alghan, dep qaraydu. Lékin chin-xen dewride shinjangdin yaki dölet chégrasidin söz échish mumkin emes idi. Dunyadiki herqaysi döletlerning chégrani 18‏-19-esirlerdin bashlap ayrilishqa bashlighan. Bolupmu 19‏-esirning otturiliridin kéyin ayrilishqa bashlidi. Uningdin burun döletlerning chégrasi yoq idi. Dölet chégrasini ayrish bu gherbning chégra uqumi, bolupmu en'gliyening chégra uqumidin kelgen. Rusiye bilen xitayning chégra ayrishi 19-esirning axirlirida boldi. Uning xitay chégrani chin-xen dewridin bashlap ayrilghan dégini emeliyetke peqet sighmaydu.” 

Ju shöyüen ependi yene qedimde xitay bilen gherbiy rayon otturisida öz-ara medeniyet almashturushning bolghanliqini, biraq buning hergizmu gherbiy rayonning xitay zémini ikenlikini körsetmeydighanliqini bildürdi. 

U yene mundaq dédi: “Eyni dewrde xitay medeniyitining tashqi dunyagha tesiri bolghanmu-yoq, elwette tesiri bolghan. Shuning bilen birge gherbiy rayon medeniyitining xitaygha tesiri bolghanmu-yoq, oxshashla bolghan. U dewrde gherbiy rayon sodigerlirining chang'en, loyangda pa'aliyetliri nahayiti janlan'ghan. Undaqta, xitay sodigerlirimu gherbiy rayon'gha barghanmu, elwette barghan. Ular kafkaziye we iran'gha qeder yétip barghan. Biraq, séning u rayonlargha barghanliqing hergizmu u jaylarning xitay zémini ikenlikini körsetmeydu.” 

Enwer eysa sheherlik partkomning ündidar salunida élan qilin'ghan “Bizning wetinimiz sherqiy türkistan emes, bizning millitimiz türk emes, bizning dinimiz islam emes” serlewhilik maqaliside, “3 Xil küchler” ning sherqiy türkistan tarixiy dégenni yasap chiqip, shinjang tarixi, milletlerning tereqqiyat tarixi we dinlarning özgirish tarixini burmilighanliqi, “Shinjang tarixida türk döliti deydighan bir dölet bolup baqmighan” liqini tekitligen idi. 

Lékin, tarixchilarning qarishiche, türkistan-siyasiy jughrapiyilik uqum bolup, bu nam 4‏-5‏-esirlerdiki girék, ermeni tarixchilirining eserliride uchraydiken. Ular, hazirqi türkiy qebililer olturaqlashqan keng ottura asiya dalasini 'türkistan' dep atighan iken. 

Qahar barat, enwer eysaning sherqiy türkistandiki türkiy xelq-Uyghurlar bilen ularning bu rayondiki döletlirini gherezlik ayriwetkenlikini bildürdi. Uning körsitishiche, sherqiy türkistan tarixidiki hun, kök türk, orxun, qaraxaniylar, idiqut qatarliq döletlerni bu rayondiki türkiy xelqler qurghan. U, türkiy xelqlerning sherqiy türkistanda 550‏-yillardin tartip hazirgha qeder izchil üstünlükni igilep kelgenlikini bildürüp, hazir xitayning bu ré'alliqni özgertishke urunuwatqanliqini bildürdi. 

Qahar barat mundaq deydu: “Sherqiy türkistanning dunyadiki eng chong impériye qurup, sherqiy rim impériyisi bilen soqushqudek yaki ular bilen hemkarlashqudek, hetta iraniylarni weyran qilghudek qudretke ige chong döliti - gherbiy kök türk qaghanliqining merkizi qara sheher etrapida idi. Gherbiy türk xanliqi miladi 552‏-yildin kéyin qara sheherde özining xanliq merkizini tikligendin buyan türkler sherqiy türkistanda ta hazirgha qeder mutleq üstün orunda turup kéliwatidu.” 

Qahar baratning körsitishiche, xitayning bu tarixiy ré'alliqni inkar qilip, Uyghurlarni assimilyatsiye yoligha ittirishi xeterlik aqiwetlerni keltürüp chiqiridiken. 

U mundaq deydu: “Xitaydiki 56 milletning köpinchisi hazir assimilyatsiye bolup ketti. Emdi bu yerde assimilyatsiye bolmighan peqetla Uyghurlar qaldi. Ular xitayda qep qalghan bashqa bir qanche milletning assimilyatsiye qilinishigha tosqunluq qiliwatidu. Mushundaq kétiwerse xitay döliti nahayiti xeterlik taq milletlik, taq medeniyetlik bir döletke aylinidu. Taq milletlik, taq medeniyetlik dölet intayin xeterlik dölet. Bu xitayni nahayiti asan showinizmliq yolgha élip baridu. Bu emeliyette xitayning özigimu paydisiz.” 

Lékin tarixchi ju shöyüen ependining qarishiche, Uyghurlarning tarixta qurghan döletlirini, ularning yaratqan medeniyitini we ortaq tilini ret qilip, ulargha “Jungxu'a milliti” dégen kimlikni téngish kompartiyening milliy siyasitidiki xataliqini yoshurushni meqset qilghaniken. 

Ju shöyüen mundaq deydu: “Ortaq medeniyet alahidiliki bar, ortaq tili bar bu rayonda uzun mezgil muqim olturaqliship yashighan bundaq bir milletning kimlikini inkar qilish, ularning tarixini ret qilish bu emelge ashmaydu. Bu emeliyette özining milliy siyasitidiki xataliqni yoshurushqa urunushtin bashqa nerse emes. Chünki siz Uyghur dégen bu milletning namini tartiwalsingiz, ularning tarixini yoqqa chiqarsingiz, ejeba Uyghurlarni boysundurghan bolamsiz! bu emelge ashmaydu. Bu peqet téximu selbiy rol oynap, téximu chong qarshiliqni peyda qilidu.” 

Enwer eysaning mezkur maqalisi xitay kompartiyisining “Shinjangdiki birqanche tarixiy mesililer” namliq söhbet yighini 12‏-séntebir küni béyjingda échilip arqidinla élan qilin'ghan. Béyjingdiki söhbet yighinda xitay kompartiyisi siyasiy byurosining da'imiy ezasi yü jéshéng, Uyghur aptonom rayonining din, tarix, medeniyet, millet qatarliq saheliride “Mewjut bolup kéliwatqan xata idiyiler” ni hel qilishni telep qilghan idi.