Mulahize؛ xu yawbangning milletler siyasiti néme üchün meghlup boldi? (1)

Yéngi yil kirgendin buyan, xitay metbu'atliri 1989-yili qaza qilghan xitay kompartiyesining sabiq bash sékrétari xu yawbang tughulghanliqining 100 yilliqi dölet teripidin daghdughiliq xatirilinidighanliqini heqqidiki melumatlarni tarqatti.

Xu yawbang xitay we chet'eldiki siyasiy analizchilar teripidin kompartiye tarixidiki bir qeder démokratiyige mayil bolghan rehber dep qarilidu.

U 1980-yili xitay kompartiyesining bash sékrétarliqigha teyinlen'gendin kéyin siyasiy islahat ilip bérish hemde aptonomiyilik rayonlar mesiliside bir qeder aqilane tedbirlerni otturigha qoyghan idi.

Öktichi ziyaliylardin li yünféi “Bügünki xitay” torida élan qilin'ghan “Xu yawbangning Uyghur éli siyasiti” namliq maqaliside mundaq dep yazidu:
“Uyghur éli mesilisi tüp négizidin élip éytqanda, kommunistik hakimiyetning rezil siyasiy meqsetliri sewebidin kélip chiqqan. Eyni waqitta xitay kommunistliri üch wilayet inqilabining rehberlirige Uyghurlarning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi bolidighanliqi heqqide wedilerni bergen idi. Biraq 1949-yili hakimiyetni qolgha alghandin kéyin bolsa, özlirining bu zémin'gha bolghan hökümranliqini saqlap qélish shundaqla yerlik xelqning siyasiy teleplirini ajizlashturup yoq qilish gherizide köchmen yötkesh we medeniyet jehette assimilyatsiye qilish siyasitini qollandi. Shuning bilen Uyghurlarning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi ‛aptonomiye‚ hoquqigha özgertiwétildi. Emeliyette heqiqiy menidiki aptonomiyini yolgha qoyush arqiliqmu az sanliq milletler mesilisini ongushluq hel qilip ketkili bolidu. Halbuki kommunistik hakimiyetning köchmen yötkesh arqiliq Uyghur élini adem déngizigha aylanduruwétish, yerlik medeniyetning ornigha xitay medeniyitini dessitish siyasiti xelq'ara jem'iyet étirap qilghan aptonomiyilik prinsiplarni pütünley inkar qilghanliq bolup, netijide bügünki Uyghur rayonida ‛aptonomiye‚ dégen quruq wiwiskidin bashqa Uyghurlarning barliq aptonomiyilik hoquqliri pütünley yoq qiliwétildi.”

“Xu yawbangning Uyghur éli siyasiti” namliq maqalining aptori öz waqtida xu yawbang teshebbus qilghan az sanliq milletler hem aptonomiyilik rayonlargha da'ir siyasetler heqqide toxtilip yene mundaq deydu:
“1980-Yili féwralda ötküzülgen merkizi komitétning yighinida xu yawbang ‛az sanliq milletler yéterlik derijide aptonomiyilik hoquqlardin behrimen bolmay turup milletler ittipaqliqidin éghiz échish mumkin emes‚ dep körsetken idi ”.

Xu yawbangning eyni chaghdiki milliy siyasitini yaqlaydighan chet'ellerdiki bir qisim öktichi ziyaliylar xu yawbang xitayning rehbiri bolup turghan yillarda Uyghur élida birer qétimmu zorawanliq weqelirining yüz bermigenlikini, del uning eksiche, wang jin hökümranliq qilghan bir yil ichide Uyghur élida 16 qétim qoralliq qarshiliq heriketlirining yüz bergenlikini tekitleydu.

Muxbirimizning téléfon ziyaritini qobul qilghan gérmaniyediki xitay öktichi ziyaliysi lyaw tyenchi xanim munularni bildürdi:
“Xu yawbang heqiqetenmu siyasiy islahatni, milletler ara barawerlikni hemde az sanliq milletlerning aptonomiyilik hoquqlirini heqiqiy yosunda emeliyleshtürüshni teshebbus qilghan démokratik idiyege ige bir rehber idi. Shunglashqa xu yawbang xitayning rehbiri bolup turghan 1980-yillarni memlikette démokratik idiyeler bir qeder janlan'ghan,xelqning turmushida nisbeten özgirishler barliqqa kelgen, milletler ara ittipaqliqmu bir qeder yaxshilan'ghan dewr dep qarashqa bolidu. 1985-Yili men jem'iyet tekshürüsh xizmiti bilen Uyghur élining jenubidiki qeshqer shehiride bir aydin köprek turup qaldim. U chaghlarda gerche xelqning turmush sewiyisi anche yuqiri bolmisimu, biraq kishilerning xatirjem halda öz tirikchiliki bilen meshghul boluwatqanliqini, Uyghurlarning aqköngül, méhmandost bir xelq ikenlikini, ichkiri ölkilerdin barghan xitaylargha qolidin kélishiche yardem qilidighanliqini hés qilghan idim. Epsuski, bundaq tinch künler uzaqqa barmidi. Kommunistik xitay hakimiyitidiki kallisini mustemlikichilik idiyisi chirmap ketken déng shyawping qatarliqlar xu yawbangning démokratik teshebbuslirini özlirining hökümranliqigha tehdit dep qarap, 1987-yili uni wezipisidin qaldurdi. Endila bashlan'ghan siyasiy islahat we milliy rayonlarda yolgha qoyulushqa bashlighan az sanliq milletlerning aptonomiyilik hoquqlirini emeliyleshtürüsh herikitimu xu yawbangning wapat bolushi bilen yoqqa chiqirildi.”