Xitayning “Térrorluq” tebiri we yanfonning qurbanigha aylan'ghan Uyghurlar

Uyghur qirghinchiliqi heqqide tashqi dunyagha köpligen uchurlar melum bolghan bolsimu, mezkur qirghinchiliqning bashlinishidiki zor tutqunning qandaq ‍orunlinishi hemde buninggha qandaq amillarning seweb bolghanliqi yenila toluq yorutulmay kéliwatqan bir téma boluwatqanidi. Xelq'ara dunyaning xitay hökümiti ijra qiliwatqan qirghinchiliq qilmishini eyiblishige qarita xitay hökümiti izchil türde özlirining “Térrorluq we zorawanliq” qa qarshi küresh qiliwatqanliqini, bu xil küreshning herqandaq hökümet üchün zörür bolghan charilerdin ikenlikini tekitlep kelgen. Shundaqla “Biz herqachan térrorluqning qurbani boluwatimiz” déyish arqiliq özlirining Uyghurlarni milyonlap lagérlargha qamishini yolluq qilip körsitip kelgenidi.

2023-Yili 3-may küni “Kishilik hoquqni közitish teshkilati” élan qilghan bu heqtiki mexsus doklatta xitay hökümiti tekitlewatqan “Térrorluq we zorawanliq” ning némini körsitidighanliqi yene bir qétim namayan boldi. Ularning tekshürüsh guruppisi Uyghur diyaridiki saqchi da'iriliri “Térrorluqqa chétishliq” dep mawzu qoyghan 50 mingdin artuq yanfon höjjitini bir-birlep tekshürüp chiqqan bolup, bularning hemmisi xitay hökümiti yuqiri pen-téxnikining yardimide ijra qiliwatqan ghayet zor nazaret méxanizmining axirqi xulasisi sheklide toplan'ghan uchurlar hésablinidu. Bu uchurlarning mutleq köp qismi 2017-yilidin 2018-yilighiche bolghan mezgilde toplan'ghan bolup, ürümchi shehiridiki 11 milyon qétimliq yanfon tekshürüshtin hasil bolghan. Buningda xitay saqchi sistémisi “Sap tor muhapizetchisi” (Jing Wang Wei Shi) namidiki mexsus mezmun tekshürgüchi epni barliq kishilerning yanfonigha ornitishi lazimliqini belgiligen bolup, bu xil epni ornatmasliqning özila nurghun kishining lagérgha qamilishigha seweb bolghan. Eyni waqittila herqaysi axbarat wasitiliri, jümlidin erkin asiya radiyosi bu xil epning roli hemde “Xeterlik” mezmunni bayqighan haman saqchi sistémisigha aptomatik xewer yetküzüsh roli oynaydighanliqi toghrisida melumat bergenidi. Bu qétimliq doklatning aptorliridin biri, “Kishilik hoquqni közitish teshkilati” xitay bölümining muweqqet diréktori maya wang (Maya Wang) radiyomizning ziyaritini qobul qilghanda xitay hökümitining qandaq qilip shunche köp kishilerni lagérgha qamap bolushida bu epning muhim rol oynighanliqi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Biz bu qétimliq tetqiqatta ashu eplerning zadi qandaq rol oynighanliqigha alahide diqqet qilduq. Chünki shinjangda yüz bériwatqan bu ishlar xitayning kelgüsi üchün bekmu muhim bolup qéliwatidu. Biz yene hökümetning mushu xil epler arqiliq yuqiri pen-téxnika wasitisini qandaq ishqa salghanliqi hemde insaniyet dunyasining erkinlikige qandaq apetlerni élip kéliwatqanliqinimu yorutup berduq. Biz buningda köpligen sanliq melumatlarni toplash arqiliq bulargha tepsiliy qarap chiqtuq. Bular bekmu zor hejimdiki matériyallar bolup, xitay hökümiti ‛xeterlik‚ we ‛ashqun mezmun‚ dep békitken uchurlar idi. Biz bularning chinliqini sifirliq imza arqiliq delillep chiqish bilen birge shinjang saqchi sistémisi qollan'ghan ikki epke diqqitimizni merkezleshtürduq. Bularning biri ‛sap tor muhapizetchisi‚ (Jing Wang Wei Shi), yene biri ‛herilerning shirne yighishi‚ (Feng cai) dep atalghan. Bu ikki epni ürümchi shehiridiki saqchi sistémisi puqralarning yanfonlirigha mejburiy yosunda ornatqan. Buning bilen mezkur epni ornatqan Uyghurlarning yanfonida hökümet ‛xeterlik‚ dep békitken uchurlar bayqalghan haman ular bash sistémigha xewer qilidu. Shuningdek bu téléfonning nomuri we adrésigha da'ir barliq uchurlarnimu qoshup yollap béridu”.

“Kishilik hoquqni közitish teshkilati” teyyarlap chiqqan bu qétimliq doklatta xitay hökümiti tekitlewatqan “Térrorluq we zorawanliq” ning xelq'aradiki ortaq tebirdin ghayet zor derijide perq qilidighanliqi nuqtiliq bayan qilinidu. Bolupmu siyasiy, diniy yaki idé'ologiye jehette meyli bashqa shexslerge bolsun yaki jem'iyetke bolsun héchqandaq ziyan-zexmiti bolmighan hadisilerni xitay hökümiti birdek “Térrorluq” dep xulasiligen. Doklatta körsitilishiche, xitay hökümiti tüzüp chiqqan térrorluqqa qarshi turush heqqidiki qanun-nizamlar ene shu yosunda kishilerning eqelliy heqlirini “Térrorluq” qa baghlap chiqqan hemde mushu arqiliq ziyankeshlikni ijra qilghan.

Doklatta alahide tekitlen'gen bir mezmun ürümchi shehiridiki 1000 kishining délosi bolup, bular 1400 yanfonni tekshürüshtin kéyin hasil bolghan. Emma bularning 57 pirsenti “Qur'an kerim” ning toluq nusxisi yaki qismen ayetliri chüshürüwélin'ghan téléfonlar bolup, bu xildiki islamiy tékistler bayqalghanliki téléfonlarning igisi “Térror gumandari” qilip békitilgen. Uningdin bashqa “Sherqiy türkistan musteqilliq herikiti”, “Dunya Uyghur qurultiyi”, “Erkin asiya radiyosi” qatarliq teshkilat yaki organlardin chüshürülgen, emma térrorluq bilen héchqandaq alaqisi bolmighan herqandaq süret, awaz höjjiti yaki widiyo höjjiti bayqalghan bolsa ularmu “Térrorluq” katégoriyesige mensup qilin'ghan. Bularning ichide “Kapirlargha qarshi jihadqa atlinish” témisidiki mezmunlar töt pirsentni igileydighan bolup, “Sherqiy türkistan” atalghusi qollinilghan mezmunlar alte pirsentni igiligen. Emma bu téléfonlarning igisi 100 pirsentlik nisbette tutqun qilin'ghan. Bu heqte söz bolghanda maya wang mundaq deydu:

“Bu xil epler tekshürüp süzüp chiqqan ‛térrorluq‚ namidiki matériyallar arisida erkin asiya radiyosigha munasiwetlik köpligen uchurlar bar. Ular qandaq mezmundiki uchurlar désingiz, ularning mutleq köp qismi erkin asiya radiyosida élan qilin'ghan xewer maqaliliri hésablinidu. Bolupmu ‛5-iyul namayishi‚gha da'ir mezmunlar birqeder köp salmaqni igileydu. Bu xildiki élan qilin'ghan xewer maqalilirini chüshürüwalghanlarning isimliki bekmu köp. Xitay hökümiti bu xewer maqalilirini birdek ‛ashqunluq we térrorluqqa munasiwetlik‚ dep jakarlighan hemde mexpiy halda yanfon tekshürüshi arqiliq mushu xildiki uchurlarni toplighan. Bu xildiki xewer maqalilirini chüshürgenler, hembehirligenler yaki bashqilargha tarqatqanlar birdek tutqun qilin'ghan. Halbuki bu uchurlarning mutleq köp qismi héchqachan térrorluq yaki ashqunluq bilen qilichilikmu alaqisi yoq mezmunlardur. Eqelliysi bu kishilerning 57 pirsenti yanfonlirigha ‛qur'an‚ ayetlirini chüshürüp qoyghanliqi üchünla qamilip ketken. Bu kishilerning hazir lagérdin chiqqan-chiqmighanliqi toghrisida biz héchqandaq melumatqa ige emesmiz”.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining mezkur doklati élan qilin'ghandin kéyin her sahening küchlük diqqitini qozghidi. Bolupmu gherb dunyasidiki döletler temin etken yuqiri pen-téxnika wasitilirining Uyghurlarni basturushqa qandaq tetbiq qilinishi her saheni bekmu chöchütti. Téximu muhimi ularning xitay hökümiti tekitlewatqan “Térrorluq we zorawanliq” ning tebirini taghdek ispatlar bilen inkar qilishi hemde birleshken döletler teshkilatini bu mesilini tekshürüshke chaqirishi her sahening alqishigha érishti.