Yaponiye zhurnili: xitay Uyghur élini qoral küchige tayinip bashqurmaqta

Ixtiyariy muxbirimiz qutluq
2014.07.11
yaponiye-uyghur-xitay-100-yalghanchiliq.jpg Yaponiyide yéqinda neshr qilin'ghan “Junggodiki yüz yalghanchiliq” namliq mejmu'e
RFA/Qutluq

Yaponiyide yéqinda neshr qilin'ghan “Junggodiki yüz yalghanchiliq” namliq mejmu'ede, xitayning az sanliq milletler siyasiti toghrisida xelq'ara jem'iyette élip bériwatqan köz boyamchiliqi we yalghan teshwiqati bilen emeliyette yürgüzülüwatqan siyasitining tüptin oxshimaydighanliqini bolupmu Uyghur, tibet, ichki mongghul qatarliq aptonom rayonlirida milletler mesilisining tolimu éghirliqini otturigha qoyghan.

Mejmu'ede, xitayning azsanliq milletler rayonini, bolupmu Uyghur aptonom rayoni bilen tibetni asasliqi qoral küchige tayinip bashquruwatqanliqini körsetken.

Mejmu'ede yene, xitayning xelq'ara qanun, diplomatiye, sana'et, ishlep chirishi, tawar markiliri we shundaqla azsanliq milletler siyasitidiki yalghanchiliqlardin ibaret 100 yüz yalghanchiliq otturigha qoyulghan.

Uyghur éli bilen tibette élip bériliwatqan yerlik milletlerning öz heq - hoquqini qoghdash yolidiki barliq heriketlirining qanunsiz halda basturulup, kishilik hoquq pa'aliyetchilirining türmilerge tashliniwatqanliqini bildürgen.

Maqalide xitay hakimiyitining azsanliq millet rayonida yürgüzüwatqan siyasiti toghrisida toxtilip: siz belkim xitay dölitini peqetla xitay millitining döliti dep qaraysiz. Emeliyette bolsa xitayda 50 tin artuq millet bolup, xitay hakimiyiti azsanliq milletlerning tupraqlirini eskiriy küchige tayinip bésiwalghan. Xitay kompartiyisi azsanliq milletler rayonida tutqun qilish, basturush, öltürüshtek qebih wasilarni qollinip, yerlik milletlerni xitaylashturush meqsitide bu rayonlargha köplep xitay köchmenlirini yötkep, azsanliq milletlerni assimilyatsiye qilish siyasitini tézletmekte, déyilgen.

Ziyaritimizni qobul qilghan xitaydiki milletler mesilisi musteqil tetqiqatchisi yukiho xanim xitayning ramzan éyida Uyghur élide élip bériwatqan diniy basturush siyasiti heqqide toxtilip, bu xildiki insanlarning étiqadigha muxalip kélidighan basturush herikiti dawamlishiwerse xitay kompartiyesining choqum Uyghurlarning türlük qarshiliq heriketlirige uchrash xewpining yuqiriliqini bildürdi.

Xitay hakimiyitining azsanliq milletlerni basturush siyasitining kündin - kün'ge küchiyip bérishi bilen teng Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletlerning xitaydin ayrilip chiqip öz aldigha musteqil dölet qurush arzusida bu üch milletning öz rayonlirida musteqilliq herikiti élip bériwatqanliqini bildürgen.

Üzlüksiz éship bériwatqan xitay iqtisadiyning güllinishi netijiside ichkiri ölkilerdiki xitay puqralirining énérgiyige bolghan éhtiyajini qandurush yüzisidin xitay döliti Uyghur aptonom rayonidin ibaret mol néfit, tebi'iy gaz we shundaqla tebi'iy bayliqlargha ige bolghan bu aptonom rayonida téximu küchlük basturush siyasiti élip bérip, chet'eller bilen chégrilinidighan Uyghur élining istratégiyelik ornidin paydilinip Uyghurlarning chet'eldiki Uyghur qarshiliq küchliri bilen birliship musteqilliq herikiti élip bérishidin xitay kompartiyesining endishe qiliwatqanliqini bildürgen.

Maqalide Uyghurlarning tarixiy heqqide bir'az tepsiliy toxtalghan bolup: Uyghurlar türkiy tilliq musulman xelq. Uyghur aptonom rayoni Uyghurlarning olturaqlashqan ana makani. Ching sulasi hökümiti 1759 - yili Uyghur tupraqlirini bésiwalghan. Emma Uyghurlar izchil özlirining musteqilliqini qolgha keltürüsh üchün küresh élip bérip tarixta birqanche qétim öz döletlirini qurghan.1990 - Yili sowétlar ittipaqi parchilinish bilen teng tarixtin béri sherqiy türkistan dep atilidighan bu rayonda musteqilliq küreshliri téximu yuqiri kötürülüshke bashlidi. Uyghur aptonom rayonida Uyghurlar özlirining tarixta qurghan sherqiy türkistan jumhuriyitini qaytidin qurush üchün heriketke ötti, déyilgen.

Undin bashqa maqalide yene Uyghur élide yüz bergen bir qisim chong weqeler eslep ötülgen bolup uningda: 1997 - yili élide 5 - féwral weqesi yüz bérip xitay armiyisi bu namayishqa qatnashqan yashlarni qattiq basturdi. Mezkur weqe heqqide xelq'ara kishilik hoquq teshkilati mexsus doklat élan qilip, weqede mingdin oshuq kishining qolgha élinip, ottuzdin oshuq kishining öltürülgenlikini bildürdi.2009 - Yili 5 - iyulda “Ürümchi weqesi” yüz bérip, dunya Uyghur qurultiyi weqede üch mingdin oshuq kishining ölgenlikini élan qildi, déyilgen.

Maqalide yene otken yili öktebirde béyjing tyen'enménde yüz bergen aptomobil bilen hujum qilish weqesimu tilgha élinip mezkur weqege xelq'ara axbaratlarning bergen bahasi heqqidimu toxtilip:" weqede 40 din oshuq kishi yarilandi we öldi. Amérika merkizi téléwiziye qanili weqeni xitay hökümitining Uyghurlarni hedidin ziyade artuq basturghanliqidin kélip chiqqan weqe - dédi. Emma xitay kompartiyisi buninggha naraziliq bildürüp, gherb ellirini tenqidlidi". Déyilgen.

Maqalide tibet mesilisimu alahide tilgha élin'ghan bolup xitay azadliq armiyisining 1956 - yili tibetke basturup kirgende tibettiki qozghilangchilarni qattiq basturghanliqi sewebidin dalay lamaning hindistan'gha sergerdan bolup chiqip kétishige mejburlan'ghanliqini bildürgen. Shundaqla 2008 - yili béyjingda ötküzülgen olimpik tenheriket yighinning harpisida tibette yüz bergen tibetlerning naraziliq namayishiningmu qoral basturulghanliqini bayan qilghan.

Maqalide ichki mongghul aptonom rayonidiki mongghullarning xitay kompartiyesining tereqqiy qildurush, köchmen yötkesh siyasiti dawamida charwichilarning yaylaqliridin ayrilip qalghanliqini körsetken.

Maqalide xitayning azsanliq milletler üstidin élip bériwatqan basturush siyasiti sewebidin xitay dawamliq xelq'ara jem'iyetning tenqidige uchrap kéliwatqan bolsimu emma xitay kompartiyesi özlirining dunya jama'itige élan qiliwatqan bayanatlirida yenila azsanliq milletlerning erkin, bayashat, barawer, xushal - xuram turmush köchürüwatqanliqini bildürüp, xitaydiki azsanliq milletlerning özlirige bérilgen heqiqiy aptonom rayon siyasitidin minnetdarliqini yalghan - yawidaqtin teshwiq qiliwatqanliqini ilgiri sürgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.