Yaponiye metbu'atliri uchturpan weqesi we ilham toxti mesilisi üstide toxtaldi

Ixtiyariy muxbirimiz haji qutluq qadiri
2014.02.18
uchturpan-weqesi-yapon-gezit.JPG Yaponiye géziti “Yomi'uri shimbun” gha bésilghan, uchturpandiki qanliq toqunush heqqidiki xewerdin süretke tartilghan. 2014-Yili 16-féwral.
RFA/Qutluq

Yaponiyedin chiqidighan “Yomi'uri shimbun” gézitining in'glizche nusxisi “Japan nyuz” gézitining tor bétidiki 16-féwraldiki xewiride “Xitayning gherbide saqchilar sekkiz neper hujumchini öltürdi” dégen serlewhide Uyghur aptonom rayonning uchturpan nahiyiside yüz bergen qanliq toqunush heqqide melumat bérilgen.

Xewerde mundaq déyilgen:
“Jüme küni bixeterlikni saqlighuchi qisimlarning aptomobillirigha partlatquch buyumlar bilen hujum qilghan sekkiz neper hujumchi étip öltürüldi. Bashqa üch neper hujumchi partlashta öldi. Töt kishi yarilandi.Toqunush Uyghur aptonom rayonning jenubidiki aqsu wilayitining uchturpan nahiyiside yüz bergen. Da'iriler hujumchilarning millet tewelikini tilgha almidi. Lékin, yéqindin buyan türlük weqeler bu rayonda üzlüksiz yüz bermekte. Uyghur aptonom rayoni bolsa xitayning bashqurushigha izchil halda qarshiliq bildürüp, qozghilang élip bériliwatqan rayon, bu yerning yerlik xelqi Uyghurlar bolup, ular béyjingdin toluq aptonomiye hoquqi telep qilmaqta. Bu xildiki toqunush bu yerde ötken aydimu yüz bergen, shu qétimliq weqedimu köpligen kishiler ölgen. Mezkur xewer kompartiyining teshwiqat tori bolghan ‛tyanshan tori‚ din élindi”.

Xewerde shinxu'a agéntliqining xewiridin neqil élin'ghan xewermu bérilgen bolup, uningda:“Hujumchilar aptomobil we motsiklitlargha gazdin yasalghan partlatquch buyumlarni qachilap saqchi aptomobillirigha hujum qilip saqchilarni partlatmaqchi bolghan térroristlardur” déyilgen.

Xewerde yene, “Xitay hökümiti bu xildiki weqelerni chet'eldiki radikal teshkilatlargha baghlash arqiliq weqeni térrorluq heriket dep ataydu. Közetküchilerning qarishiche weqening kélip chiqish sewebi xitay hökümitining Uyghurlarning medeniyitini, diniy étiqadini basturush siyasitining üzlüksiz küchiyishi we shundaqla Uyghurlarning iqtisad we jem'iyettiki orun jehettin perqliq bolushi” déyilgen.

En'gliyediki b b s agéntliqining 14-féwral künidiki xewiride, “Xitay hökümiti saqchilargha hujum qilmaqchi bolghan sekkiz neper hujumchini étip öltürgenlikini bildürdi. Üch hujumchi özliri yasighan partlatquch buyumda partlap öldi.Hökümet hujumchilarni térroristlar dep jakarlidi. Xitay hökümiti hemishe Uyghur musulmanlirini mushundaq dep ataydu.” déyilgen.

Xewerde shinxu'a agéntliqining ürümchidin bergen xewirimu tilgha élin'ghan bolup, uningda؛ “Hujumchilar aptomobil we motsiklitlargha partlatquch buyumlarni qachilap, palta-pichaqlar bilen uchturpandiki baghche etrapida charlash élip bériliwatqan saqchi aptomobillirigha hujum qilghan. Ikki neper saqchi, ikki neper puqra yarilan'ghan. Bir neper kishi guman bilen qolgha élin'ghan.” déyilgen.

Xewerde؛ “Bu xildiki toqunushlar toghrisidiki xewerning sirtqa tarqilip kétishning aldini élish hazir hökümet da'irilirige tolimu teske toxtawatidu. Shundaqtimu hökümet uchurlarni qattiq qamal qiliwatidu.” déyilgen.

Yaponiyede chiqidighan “Asahi shimbun” gézitining 16-féwraldiki sanida, “Xitay hökümet da'irilirining bildürüshiche, shinjang Uyghur aptonom rayonida térrorluq weqesi yüz bergen. Hökümet da'iriliri weqeni kontrol qiliwalghan. Xitay hökümitining tor betliridin biri bolghan ‛tyanshan tori‚ ning bildürüshiche topilang aqsu uchturpanda yüz bergen. Weqede hujumchilar saqchilarning besh aptomobilini buzuwetken. Sekkiz neper hujumchi étip öltürülgen.Aqsu teweside 24-yanwar künimu bu xildiki toqunush yüz bérip, weqede alte neper kishi étip öltürülüp, besh nepiri qolgha élin'ghan idi” déyilgen.

Ziyaritimizni qobul qilghan Uyghur aptonom rayonning siyasiy weziyitige izchil diqqet qilip kéliwatqan qanunshunas yamagajo ependim uchturpanda yüz bergen toqunush heqqide toxtilip mundaq dédi:
“Elwette yerlik xelq özining heq-hoquqini qoghdash we shundaqla dunyagha der-elimini anglitish üchün bu xildiki hujum wasitilirini tallaydu. Uyghur xelqi özining mustemlike qilin'ghanliqini bilidu. Shunga wetinini eslige keltürüsh üchün herqandaq yoldin waz kechmeydu. Bu mesile tibettimu oxshashla shundaq. Hazirqi dunyada mustemlike dewrge alliqachan xatime bérilgen. Afriqidimu mewjut emes.”

“Asahi shimbun” gézitining 16-féwraldiki uchturpan weqesi toghrisidiki xewerge yandash halda nöwettiki Uyghurlar weziyitide körülüwatqan türlük mesililer toghrisidimu toxtalghan bolup, buningda mezkur gézitning béyjingda turushluq muxbiri hayashi nozomining “Ilim ehli qolgha élin'ghanliqigha bir ay boldi. Adwokatining uning bilen körüshüshi mumkin bolmidi” serlewhilik maqaliside béyjing merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti, iqtisadshunas ilham toxtining Uyghurlarning heq-hoquqini qoghdash yolida élip barghan pa'aliyetlirining cheklimige uchrap aqiwette özining qolgha élinishigha sewebchi bolghanliqi, ilham toxti tutup kétilgenlikige gerche bir ay bolghan bolsimu, emma a'ilisidikilerning hazirghiche uning nede tutup turuluwatqanliqidin bixewer ikenliki, ilham toxtining adwokati uning bilen körüshüsh üchün ürümchige barghan bolsimu, saqchi da'iriliri uning teklipini ret qilghanliqi bildürülgen.

Maqalide ilham toxti tutqun qilinishtin bir ay ilgiri uni yoqlap béyjinggha barghan bir dostigha ilham toxtining özi toghrisida éytqan sözlirimu bayan qilin'ghan bolup uningda: “U, 28-öktebir tyen'enmén weqesi yüz bergendin kéyin hökümet méni qolgha élishni oylishiwatqan bolushi mumkin. Hetta hökümet da'iriliri qesten méning mashinamni soqup, manga tehdit sélip méni qattiq kontrol astigha éliwatidu. Ürümchi saqchi da'iriliri béyjing terepke méni qolgha élip bérishni hawale qilghan bolushi mumkin” déyilgen.

Maqalide ilham toxti qolgha élin'ghan küni we etisi uning bir qisim oqughuchiliriningmu tutqun qilin'ghanliqi, tutqun qilin'ghan oqughuchilarning iz-dérkining yoqluqini bildürülüp, ürümchidiki saqchi da'irilirining tor bétide élan qilghan uchurida, ilham toxtining bölgünchilik, qutratquluq qilish herikiti bilen shughullan'ghanliqi, uning dersxanida oqughuchilarni namayish qilishqa dewet qilghanliqi, uning bu qilmishliri toghrisida saqchi terepte yéterlik delil-ispatning barliqini ilgiri sürgenliki bayan qilin'ghan.

Muxbir hayashi nozomigha ilham toxtining xitay dostliridin biri ilham toxti heqqide toxtilip, ilham toxti xitaydiki zérek kishilerdin biri bolup, u Uyghurlarning jem'iyettiki ornini yaxshilash üchün pa'aliyet élip barghanliqi, uning bu herikiti chet'eldiki musteqilliq herikiti élip bériwatqan kishilerdin köp perqliqliqi, ilham xitaylar bilen Uyghurlar otturisidiki munasiwet mesiliside hökümetni tenqidligenliki üchün qolgha élin'ghanliqi, eger xitayda bu xildiki heriketler dawamliq tosqunluqqa uchrisa, kishiler hökümetke qarita bashqiche radikal usulda heriket élip bérishidin özining endishe qiliwatqanliqini, bildürgen.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.